Liter. Jaargang 9

[p. 73]

Liefde

Waarop is een huwelijk gebaseerd? Is het de taal van het lichaam of die van het verstand die twee verschillende mensen samenbindt? Met de grondigheid van een archeoloog die potscherven aan elkaar probeert te passen tot het totaal gereconstrueerd is, onderzoekt de Israëlische schrijfster Zeruya Shalev (1959) het moderne huwelijk. Twee eerdere romans, eveneens in het Nederlands vertaald, hebben dezelfde thematiek: Liefdesleven (1997) en Man en vrouw (2000). Het eerste boek beschrijft hoe een huwelijk op de klippen loopt door een hopeloze affaire tussen de vrouw en een oudere vriend van de familie. In Man en vrouw verlaat de man zijn vrouw, als gevolg van haar buitenechtelijke escapade jaren tevoren. Uiteindelijk keert de man echter weer bij zijn gezin terug. Een extra stap wordt gezet in De tweede familie, dat als het slot van Shalevs ‘huwelijkstrilogie’ beschouwd kan worden (oorspronkelijke titel: Misjpacha me'oecheret, Tel Aviv 2005, uit het Hebreeuws vertaald door Willy Werkman, Cossee, Amsterdam 2006, 429 blz., €22,90). Niet alleen een bittere scheiding, maar ook een nieuwe liefde met een eveneens gescheiden man en de gezamenlijke stichting van een ‘tweede familie’ worden in dit boek minutieus beschreven.

De fans van Shalev hebben geduld moeten oefenen. Maar liefst vijf jaar ligt tussen de verschijning van dit boek en Man en vrouw. Dat heeft alles te maken met de bomaanslag van januari 2004, waarbij een Palestijnse terrorist een Israëlische bus in het centrum van West-Jeruzalem opblies, met als triest resultaat tien doden. Shalev, die uit angst al jaren bussen meed, passeerde juist op het moment van de aanslag de bus en raakte gewond. Na het ziekenhuisverblijf was zij enkele maanden lang niet in staat te schrijven vanwege de traumatische gevolgen. Toch is ook in dit boek - evenals in de voorgaande romans - de politieke situatie in het Midden-Oosten nagenoeg afwezig. Shalev schrijft over een universele thematiek, huwelijk en scheiding, en bijna bij toeval lijkt het verhaal zich in Israël af te spelen.

Dit maakt Zeruya Shalev bij uitstek tot een representant van de jongere generatie in de Israëlische literatuur. De oudere generatie, die zelf bewust de stichting van de staat en de diverse oorlogen heeft meegemaakt, kiest veelal politieke thematiek. De verhouding tussen joden en Arabieren, de verwerking van de holocaust, spanningen tussen religieuze en seculiere joden: het is allemaal aanwezig bij de grand old men van de Hebreeuwse literatuur,

Amos Oz, A.B. Yehoshua en David Grossman. Vaak zijn deze auteurs ook politiek actief, voornamelijk in de vredesbeweging (Sjalom achsjav - Vrede nu). De jongere generatie heeft zich van de politieke literatuur afgekeerd, niet alleen om zich af te zetten of te onderscheiden ten opzichte van de grote voorgangers, maar ook vanwege de uitzichtloosheid van de politieke situatie. Zij vlucht in het alledaagse, het universele, weg van de politiek en van het particulier Israëlische.

[p. 74]

Bij Shalev is dat vooral een vlucht naar binnen. Het zijn de gedachten, gevoelens en emoties van de vrouw waar alle nadruk op valt. In dit boek is dat Ella Miller, een zesendertigjarige archeologe, getrouwd met haar vakgenoot Amnon Miller - maar vooral moeder van Gili, een jochie van zes jaar. Vanwege voortdurende ruzies besluit ze haar man te verlaten en zo begint een gevecht tussen de beide ouders om het hart van Gili. Psychisch volkomen in de knoop komt Ella terecht bij een psychiater - en wordt verliefd op hem. Als blijkt dat deze man, Oded, eveneens ‘in een scheiding ligt’, gaan de zaken snel. Ella en Oded gaan samenwonen en brengen hun kinderen bijeen in een nieuwe, tweede familie. Eenvoudig is anders, maar uiteindelijk redt de nieuwe familie het, de scherven van twee huwelijken en twee gezinnen worden zo goed en zo kwaad als het gaat een nieuw geheel. Dat heeft alles te maken met het inzicht dat Ella uiteindelijk verwerft in de betekenis van ‘liefde’. Dat liefde uiteindelijk een verbond nodig heeft, dat het verstand de liefde verder moet dragen als de lichamelijke aantrekkingskracht verslapt.

Het sterke van dit boek is de psychologie. De lezer kruipt in deze vrouw, Ella Miller, voelt haar snijdend verdriet en diepe passie, volgt ook de springerige, wispelturige gedachtestroom die haar aanzet tot verstrekkende daden. Het is haar perspectief op de wereld dat je meekrijgt. Het noodzakelijke buitenperspectief wordt enkele malen geboden door de figuur van Oded, de scherpzinnige psychiater, die in zijn eigen leven echter moeite heeft om naar zijn inzichten te leven. Wel ontstaat er op deze manier een ‘introvert’ boek, dat doolt in het labyrint van de gevoelens. Hoe verwarrend en fascinerend dat ook kan zijn, het wordt bij tijden wel erg contemplatief. Iets meer ontwikkeling, iets meer leven zou dan geen kwaad kunnen.

Op de achtergrond van het landschap van Ella's huwelijksleven wordt haar dagelijks werk als archeologe geplaatst. Het is via de archeologie dat, ondanks de universele thematiek, toch de specifiek joodse achtergrond een plek krijgt. Ella probeert namelijk in een artikel een link te leggen tussen de ondergang van het door haar bestudeerde Griekse eiland Thera en de exodus van het volk Israël. De ‘drie dagen dikke duisternis’, een van de Egyptische plagen, zou veroorzaakt zijn door de enorme lavawolken die van het eiland naar Egypte dreven. Ook andere gebeurtenissen in het uittochtverhaal worden verbonden met Thera. De ondergang van Thera - en van Ella's huwelijk met Amnon - wordt zo zelfs verbonden met het blijde verhaal van de verlossing van Israël uit het slavenbestaan in Egypte. Shalev, die afgestudeerd is in bijbelwetenschappen, suggereert hiermee op zijn minst dat de ‘tweede familie’ ook een verlossing is.

Dat is natuurlijk nogal wat, zeker in een samenleving met traditionele familiewaarden als Israël. De onsympathieke figuur van Ella's vader is in het boek de spreekbuis van de klassieke moraal. Hij benadrukt dat het huwelijk een heilig verbond is, dat niet zomaar verbroken mag worden. Hij drukt zijn dochter op het hart om binnen het huwelijk niet de vrijheid van buiten het huwelijk te begeren, maar zichzelf door het huwelijk te laten omhelzen door middel van een ‘liefdesverbond’. Het lijkt allemaal tegen dovemansoren gezegd. Ella gaat haar eigen weg en verwerpt zonder al te veel overweging haar vaders pleidooi. Het bizarre is echter dat ze het idee van het ‘liefdesverbond’ bij haar tweede familie opeens wel wil omarmen als blijkt dat ook haar tweede man niet zonder gebreken is. De ideale man bestaat niet,

[p. 75]

lijkt Shalev te zeggen. Dus als je een huwelijk wilt, dan zul je voorbij het lichamelijke moeten kijken en een vast fundament in een verbond moeten zoeken. Shalev spreekt geen morele oordelen uit, ze suggereert hooguit.

Waar Shalev werkelijk goed in is, dat zijn de vele fraaie metaforen die schijnbaar achteloos in het boek worden rondgestrooid. Vaak hebben deze een bijbelse intertekst. In het Hebreeuwse origineel valt dat uiteraard gemakkelijker op dan in de, overigens voortreffelijke, Nederlandse vertaling. Een voorbeeld: ‘Ik druk de stok stevig tegen me aan, zal er amandelbloesem uit de barsten tevoorschijn komen, of zal hij in een slang veranderen als ik hem op de grond gooi?’ (409).

Bart Wallet
Bart Wallet (1977) is verbonden aan de vakgroep Hebreeuws en joodse studies van de Universiteit van Amsterdam.