Liter. Jaargang 9

[p. 65]

Maatwerk

Bleke verlosser

Zoals gesignaleerd in Liter 41, in Maatwerk, bladzijde 75, ‘Mulisch en Dedalus’, ook van de hand van ondergetekende liefhebber van het werk van M., als steeds uw dienaar, zal Mulisch in de hopelijk nabije toekomst een deel van de internationaal simultaan uitgegeven serie ‘Mythen’ gaan schrijven, en hij dacht daarbij voorlopig aan de mythe met Dedalus, een verhaal van hoogmoed en val. Wij zijn bijzonder benieuwd.

Ondertussen zijn al drie delen in de genoemde serie verschenen: een inleidend en bespiegelend deel, Mythen, door de Britse deskundige op het gebied van het jodendom: Karen Armstrong (hier te lande ook bekend van haar goedverkochte Een geschiedenis van God, over islam, jodendom en christendom)’, Zwaarte, door Jeannette Winterson, en Penelope, door Margaret Atwood (alle bij De Bezige Bij te Amsterdam, €14,90).

Het inleidende boek van Armstrong, met als ondertitel: Een beknopte geschiedenis, zet niet kinderachtig in. De insteek is niet de belangstelling voor de Europese mythe om literaire redenen alleen nieuw leven in te blazen. Men legt de lat belangrijk hoger; ik citeer uit hoofdstuk één:

[...] we zijn nooit zo vervreemd geweest van mythologie als tegenwoordig. In de premoderne wereld waren mythen onontbeerlijk. [...] Mythologie was een vroege vorm van psychologie. De verhalen [...] brachten de raadselachtige mechanismen van de psyche aan het licht en leerden de mensen hoe ze hun eigen crises de baas konden worden.

Vervolgens schetst zij in hoofdstuk 2 tot 6 een min of meer samenhangend verhaal van hoe de mythe zich door de geschiedenis heen ontwikkeld zou hebben; om een idee te krijgen van welke vorm dit verhaal aanneemt, kan hier volstaan worden met het citeren van de hoofdstuktitels:

2.	Het Paleolithicum: de mythologie van de jagers
3.	Het Neolithicum: de mythologie van de boeren
4.	De vroege beschaving
5.	De spiltijd
6.	De periode van de spiltijd

Op deze leek maakte de beschreven geschiedenis een wat al te beknopte en schetsmatige indruk, maar dat kan ook komen door de in het licht van de materie en de beschreven tijds-

[p. 66]

panne wel erg beperkte omvang van het boek (na hoofdstuk 6 zijn we ook pas op pagina 97). Het geheel is een soepel geschreven mengeling van postfreudiaanse psychologie en een vermoeid-verlichte kijk op religie. Af en toe trekt A. een paar forse conclusies, die meer met haar persoonlijke voorkeur dan met intellectuele hygiëne te maken hebben, schat ik zo in: op bladzijde 43, zo halverwege het Neolithicum, lezen wij

Na de neolithische revolutie zijn de mannen vaak hulpeloos en passief. Het is de godin die zoekend over de wereld zwerft, met de dood vecht en de mens voedsel brengt. De oermoeder wordt een symbool van vrouwelijk heldendom, in mythen, die uiteindelijk over evenwicht en harmonie gaan.

En om ook het (al dan niet post-)freudiaanse te demonstreren, een citaat van bladzij 47:

deze moedergodin is geen redster, maar een oorzaak van dood en smart. [...] Inanna daalt af in het rijk van de dood voor een ontmoeting met haar zuster, een weggestopt en onvermoed aspect van haarzelf.

Haar expertise gaat pas echt mooi glimmen in hoofdstuk 7, ‘De grote westerse transformatie’, als de huidige religieuze stand van zaken aan de orde komt. Een lang citaat uit dit hoofdstuk, dus, met hiaten:

In de zestiende eeuw begon men in Europa, en later in wat de Verenigde Staten van Amerika genoemd zou worden, met vallen en opstaan een beschaving te ontwikkelen die ongekend was in de wereldgeschiedenis en zich in de negentiende en twintigste eeuw ook naar andere werelddelen zou uitbreiden. [...] De westerse moderniseringen waren geboren uit de Logos: Het lange proces van modernisering [...] behelsde een reeks ingrijpende veranderingen: industrialisatie, nieuwe vormen van landbouw, politieke en maatschappelijke revoluties [...] en een intellectuele ‘verlichting’ die de mythologie afdeed als zinloos, onwaar en achterhaald. De westerse successen steunden op de triomf van de pragmatische, wetenschappelijke geest. [...] Anders dan de mythos moet de logos kloppen met de feiten. [...] De logos had de mensen echter nooit het kennelijk onontbeerlijke gevoel kunnen geven dat hun bestaan zin had. [...] Naarmate de modernisering voortschreed en de logos steeds opzienbarender successen boekte, raakte de mythologie verder in diskrediet. Al sinds de zestiende eeuw, toen de oude mythische denkwijze afbrokkelde, en er niets nieuws voor in de plaats kwam, zien we steeds meer tekenen van een verdovende wanhoop.

En in het verlengde van dit verhaal legt Armstrong de vinger dan op de ‘modernisering’ van de religie, de reformatie:

Nu was een rite als de eucharistie volgens de hervormers ‘slechts’ een symbool, iets dat in wezen op zichzelf stond. Als alle premoderne riten had de mis de offerdood van Christus

[p. 67]

uitgebeeld [...] en er een werkelijkheid in het nu van gemaakt. Voor de hervormers was het gewoon de herdenking van een gebeurtenis uit het verleden.

Met de Renaissance, met de Hervorming binnen de religie, werden de logos en mythe, nog steeds volgens Armstrong, onverenigbaar. Blaise Pascal, in de zeventiende eeuw, heeft in de gaten wat er gebeurt, en de schrik slaat hem in de benen, getuige een door Armstrong aangehaald citaat uit zijn Pensées:

Als ik zie hoe blind en ellendig de mens is, [...] dan word ik door schrik bevangen, als iemand die in zijn slaap naar een onbewoond en verschrikkelijk eiland is overgebracht [...] Dan ben ik verbaasd dat zo'n ellendige toestand de mensen niet tot wanhoop drijft.

Daaroverheen komt nog de Verlichting, de wetenschappelijke vloedgolf van de negentiende eeuw, waarin, aldus de auteur, vast komt te staan dat ‘de moderne wetenschappelijke methodologie duidelijk maakt dat je de bijbel onmogelijk naar de letter kunt lezen.’

Uiteindelijk komt zij in de buurt van vandaag:

We proberen met behulp van kunst, drugs, rockmuziek of de uitvergroting van het filmische perspectief toegang te krijgen tot die dimensie. [...] we hebben van Elvis of Prinses Diana pasklare mythische figuren gemaakt.

Op de laatste bladzijde van het laatste hoofdstuk, zoals het hoort, volgt dan de conclusie:

Als professionele religieuze leiders ons niet kunnen onderwijzen in de mythische traditie, kunnen onze kunstenaars en romanciers misschien die herderlijke rol overnemen en onze verloren en beschadigde wereld nieuwe inzichten geven.’

Dus dat is het programma voor de nieuwgeschreven mythen. En is het Winterson en Atwood gelukt? Jeannette Winterson schreef, in Zwaarte, over Atlas, de Griekse halfgod die de wereld moet torsen, maar eigenlijk draagt hij vooral de last van zichzelf. En het boek wordt, vooral naar het einde toe, nogal particulier (uit een klein berichtje in de nrc bleek, dat hier sprake was van een vergissing: de vertaler was van een oude versie uitgegaan, waar het laatste, pijnlijk persoonlijke hoofdstuk nog inzat, dat in de uitgave in alle andere landen al geschrapt was). De mannelijke seksualiteit wordt in mijn beleving nogal karikaturaal neergezet: ook dat geeft een eigenaardig persoonlijke tint aan het boek. De taal is hip, zoals Herakles en Atlas mogen demonstreren in ene kleine dialoog op pagina 59:

‘Waarom doen wij dit, man?’
‘Doen wij wat?’
‘Jij houdt de kosmos op en ik ben twaalf jaar bezig met het in stukken hakken van slangen en het stelen van fruit.’

[p. 68]

Het einde (als we het gewraakte hoofdstuk vergeten) is niet geheel onverwacht: ‘Toen had Atlas een vreemde gedachte: waarom zou hij haar niet neerleggen?’

Het dichtst bij de gezochte troost komt het verhaal misschien nog als Atlas, door iedereen en alles vergeten, zwetend onder het gewicht van de wereld, staat te peinzen op bladzij 129:

‘Atlas hoorde van de dood van Herakles. Het was het laatste dat hij van de Olympus vernam. [...] ‘Niemand vertelde hem dat de oude goden waren verdwenen of dat de wereld was veranderd door toedoen van een bleke verlosser aan een donker kruis.’

Het recept bij Margaret Atwood, die over Penelope schrijft, traditioneel de geduldige geliefde van Odysseus, is ongeveer hetzelfde: ze vertelt het verhaal opnieuw, met wat nieuwe, vooral psychologische verantwoorde achtergronden met een hoofdfiguur waarmee het identificeren makkelijker gemaakt is dan in de versies van, bijvoorbeeld, Homerus. De stijl is wat ironischer (iets, dat misschien beter bij de logos dan bij de mythos past) en sommige wendingen zijn opvallend modern, maar toch blijft de vraag liggen, wat hiermee bereikt wordt. Volgens Armstrong moet de mythos opnieuw in de West-Europese logos geïntroduceerd worden, maar of dat gaat lukken door de oude verhalen psychologisch opgeleukt opnieuw te serveren lijkt me ernstig de vraag.

Eigenlijk ligt misschien de lat bij alle drie de dames nog wel hoger. Misschien is het zoals bij onze eigen vaderlandse J.H. Donner, schaakgrootmeester van calvinistischen huize, en verre familie van zowel de minister als de legendarische boekhandelaar, die het in Ontwerp voor een nieuw atheïsme (in een bundeling stukken uit 1983, ‘Van computers, politiek, Amsterdam & en een klein meisje’) aldus formuleerde:

God bestaat niet. Er zijn alleen mensen. Maar niets is zo menselijk als de godsdienst. Is een godsdienst zonder god denkbaar? Is het niets institutionaliseerbaar?
[...]
Er zal geen andere troost zijn dan de hoop. Het Jodendom was een godsdienst die in ballingschap ontstond, in de hoop op terugkeer. Ook het nieuwe atheïsme is een godsdienst van ontwortelden en daklozen. Met geen andere hoop, dan dat eens, achteraf, zal blijken waar het alles voor nodig was.
[...]
Misschien dat later, veel later, na eeuwen, god zal terugkeren om werkelijk te zijn alles in allen.

Menno van der Beek