Liter. Jaargang 9

[p. 42]

Eve Hilderman
Wijlen dominees

‘Ka Bri O Let’, riep Teeuw altijd tegen je, soms meermalen per dag als je geluk had, en sputterde dan nog eens extra in zijn sigaar. ‘Bedienaar des goddelijken Woords, aangenaam, Teeuwis.’ Vervolgens zette hij zijn ogen in spreidstand, een goedmoedige maar waakzame dar, in afwachting van een reactie.

Ooit had meester Van Driel hem een diploma gegeven, waarop met grote, rode letters te lezen stond dat Mattheüs Lenshoek ‘met kennelijke belangstelling’ het onderwijs in Bijbelse en Vaderlandse geschiedenis, de Catechismus en lezen en schrijven gevolgd had - waaronder Teeuwis prompt kalkte: beroepen tot dominees - maar het onderscheid tussen de sportwagen van de dokter (waarvan hij een schaalmodel bezat dat hij desnoods met zijn leven zou beschermen) en de toen onlangs overleden predikant Kamenet (wiens identiteit hij zich had toegeëigend) weigerde hij te aanvaarden.

In feite hoefde je alleen maar: ‘Ka Mè Net, Teeuwis, het is Kamenet!’ terug te roepen om hem briesend te krijgen, al was de lol er snel van af. Hoe ouder je trouwens werd, hoe meer plezier je in hem zelf kreeg.

Teeuwis werd in '46 geboren, als zevende in een serie van twaalf, waarvan er nu nog vijf in leven zijn. Tijdens de bevalling gedroeg hij zich al eigenzinnig en de dokter stond hoofdschuddend naar zijn opgezette kop en blauwe lijf te kijken. Toch zette de baby een keel op alsof de bevrijding nu pas echt gevierd kon worden en bleef nadrukkelijk in leven, tot ver boven de twintig jaar die de dokter hem gegeven had. Het heeft de dokter nog een hoop geld gekost ook, want om de teleurstelling bij de ouders wat te verzachten beloofde hij de jongen, als hij de zestien zou halen, wekelijks een doos sigaren te geven van het merk dat hij zelf rookte. Dus reken maar uit: Teeuwis is drieënvijftig geworden en de dokter eenentachtig, maar die was al achtenveertig toen Teeuw geboren werd.

Dit soort rekenwerk was aan dominees Cabriolet niet besteed, aangezien hij zich alleen bezighield met het schrijven en archiveren van predicatiën.

Daar kwam nog heel wat bij kijken: de preken bestonden namelijk uitsluitend uit krantenkoppen, berichten uit weekbladen en gedrukte informatie van onbestemde herkomst die Teeuwis op de een of andere manier als stof voor de zondagse overdenking meende te kunnen gebruiken. Hij knipte zijn teksten zorgvuldig uit en plakte ze eigenhandig op oude foliovellen die hij op het postkantoor had

[p. 43]

gekregen. Om onduidelijke redenen reserveerde hij de tale Kanaäns, waarin hij goed thuis was omdat hij elke zondag drie kerkdiensten bijwoonde, voor de gebeden, die hij door zijn jongste zus, Geertruida, liet opschrijven.

Bijna al zijn preken, een kleine zevenhonderd, zijn bewaard gebleven en liggen opgeslagen in twee mandarijnenkistjes in Truida's bijkeuken.

Zodra Teeuwis een preek voltooid had, sjouwde hij er een dag of wat mee rond. Als je hem dan tegen kwam, verliep de kennismaking als volgt: hij rolde met zijn ogen, tikte je zo stevig tegen het borstbeen dat je bijna achterover sloeg en schuimbekte goedmoedig zinsneden als: ‘Ík ga in 't zwart vanwege 's vijands onderdrukking zwart doch lief'lijk, gij dochteren van Jeruzalem...!’ Waarschijnlijk citeerde hij gedeelten uit een bijpassend gebed, maar als je er naar vroeg sprongen zijn ogen meteen weer in spreidstand en sputterde hij: ‘Het gevaar loert...!’

Een van zijn beste preken vind ik deze, samengesteld vlak voor zijn dood op Nieuwjaarsmorgen 2000:

Eiffeltoren blijft hoogtepunt Parijs. Beeldcultuur bedreigt Reformatorische jongeren.
...ook Blair vindt dat. Britse media noemen de houding van de huidige regering in de nasleep van de Falklandoorlog ronduit beschamend en... Ook zo'n last van vet op de verkeerde plaatsen? Probeer dan nu Excellitis Action Plus! Tijdelijk twee flacons voor de prijs van 1!
De paus niet langer de Antichrist. Opruiming! Sex goed voor concentratie. Groen licht voor bouw moskee. Speel mee en win een reis voor twee personen naar Barcelona. De nieuwste hooroplossing bij Open Oren. Wat te doen met een paar miljoen? Ja... zelf je kledingmaten vaststellen met [...]. Extra!!!

Voor alles en iedereen is er een god
alleen de mensen hebben er geen
die kunnen denken zoeken
zelf maar hoe het zit
maar muggen mieren krokodillen
vlinders haaien miereneters
olifanten en sardientjes
voor hen is er wel een
zelfs stenen zijn niet zonder
maar mensen zei ik al
voor hen is er geen god

Nu het tweede kaartje gratis voor Thermen & Beauty. Wapens te gemakkelijk verkrijgbaar. Ooit bekeken door honderden neven en nichten? Bezoek de Apen-

[p. 44]

heul. Goud voor Van Moorsel op de 10 kilometer. Damrak scoort relatief slecht. Homo's onder de Grachtengordel. Pluk van de Petteflet - Schmidt's onsterfelijke klassieker. Filosofisch Vademecum. Vrouwenrechten en de sgp. Terug naar het Hollywood van de jaren '50. Ayaan Hirsi Ali: Nederlandser dan Nederlands. voor alles en iedereen is er een god.
Bernardus Smytegelt en zijn gekrookte riet: een godsdiensthistorische studie.
Nederlandse managers die in het buitenland werken, redden het tegenwoordig niet meer met hun steenkolen-Engels. Daarom kloppen ze steeds vaker aan bij de taleninstituten. Ze blijken inmiddels achter te lopen op hun Franse, Duitse en Scandinavische collega's die onder meer het Engels [...]. Atheïstisch Manifest: nu al 2e druk.

Een verrassende preek van bescheiden lengte, die gepaard ging met het volgende gebed dat, hoe rijk aan inhoud ook, eigenlijk alleen tot zijn recht komt wanneer je het Teeuwis kon horen voordragen:

O Allervolzaligst Opperwezen dat wij ons onderwinden om tot U te naderen in dit middaguur in dit Uw bedehuis hoewel we niet meer dan stof en as zijn een druppel aan de emmer en een stofje aan de weegschaal alles verzondigd hebbend en derven de heerlijkheid Gods maar worden om niet gerechtvaardigd door het borgwerk van Uw Enigen Lieven Zoon en Zaligmaker doe ons toch beseffen dat ons leven slechts een handbreed gesteld is want als kaf gaat de dag voorbij en wij vlieden daarhenen o laat ons de tijd uitkopen want de dagen zijn boos en Uw voetstappen worden alrede gehoord in het woelen van de wereld en de Satan gaat rond als een briesende leeuw zoekende wie hij zal kunnen verslinden och mocht het U behagen ons eeuwig zielenheil op het hart te binden door de stem van een Uwer dienstknechten die nog spreekt nadat hij gestorven is [...] voor hen die ziek zijn dat Gij een voorspoedig herstel zoudt willen schenken als het in Uw eeuwig raadsbesluit mocht bestaan en heilige deze roepstem aan ons aller hart amen.

Aan het Heilig Avondmaal waagde de dominee zich niet, persoonlijk noch ambtshalve en dat was een hele zorg minder. Het was ten slotte al erg genoeg dat hij niet gedoopt was, al vermeed iedereen dit gevoelige onderwerp ter sprake te brengen. De ramp voltrok zich destijds als volgt.

Omdat de gemeente vacant was, kwam ouderling Schutter op doopgesprek, een week of wat na Teeuwis' geboorte en vergezeld van een diaken. Hij slurpte zijn koffie en verzwolg twee plakken kandijkoek omdat hij erg tegen dit gesprek

[p. 45]

had opgezien en er zelfs, zoals dat heette, werkzaamheden mee had gehad; avonden lang lag hij op zijn knieën om de Voorzienigheid te smeken hem een geest van wijsheid en sterkte, van kracht en volle raad Gods te geven. En dus begon hij omstandig uit het doopformulier te citeren ‘dat onze kinderen in zonde ontvangen en geboren zijn en aan allerhande ellende, ja aan de verdoemenis zelve, onderworpen zijn’, naar woorden tastend voor het vervolg. Hij herinnerde zich het overhaaste huwelijk van Maatje en Rinus nog goed, zo'n tien jaar geleden, drie maanden voor de geboorte van hun eerste: allebei in het donkergrijs, met strakke gezichten, vóór in de kerk om aldus ‘de zonde’, zoals de overtreding van het zevende gebod luidde, te belijden.

In een flits meende Lenshoek te begrijpen dat Schutter daarnaar verwees en het feit dat Teeuw een mongool was, als een verlate straf op die zonde beschouwde. Hij werd bleek en vroeg snijdend hoe de straf op een overtreding van het achtste gebod ook weer luidde. Van zijn kant herinnerde hij zich namelijk nog goed dat Schutter fout was geweest in de oorlog en de opvatting van ds. Kersten dat de bezetting een welverdiend oordeel Gods over Nederland was, als een weldaad voor zijn portemonnee had beschouwd. Drie jaar lang hield hij de Duitse garnizoenen vrij van luizen en kakkerlakken door ze onbeperkt van ddt te voorzien, in ruil voor voldoende sigaretten, drank en andere luxeartikelen, die hij vervolgens met aanzienlijke winsten doorverkocht.

De dorpsgemeenschap had hem er flink voor laten boeten: een paar dagen na de bevrijding rolde Schutter, aangevuurd door buren en bekenden, de laatste drie vaten de trap op en liet ze op de kierende vloer van de echtelijke slaapkamer leeglopen. Het duurde anderhalf jaar voordat het huis afgebroken en weer opnieuw opgebouwd was en al die tijd woonde de familie, die uit acht personen bestond, in de schuur achter de boomgaard. Schutter bleef gewoon voorzitter van de kerkenraad en toog elke zondag twee maal ter kerke - eenmaal om in de ouderlingenbank vóór in de kerk plaats te nemen en andermaal om de kansel te bestijgen teneinde een predicatie van wijlen dominees L., S. of Van R. voor te lezen. En dat alles zonder dat iemand hem ooit in het openbaar schuld had horen belijden.

Er viel een stilte die de ouderling zwetend doorstond en ten slotte verbrak met de mededeling dat hij geen vrijmoedigheid had om de avond met dankgebed te besluiten, waarna hij met de diaken in zijn kielzog de kamer verliet.

De kerkenraad liet het er niet op aan komen en de ouders ook niet, zodat Teeuwis ongedoopt door het leven ging. Eigenlijk schuilt er wel iets moois in dat juist hij zich geroepen wist om predikant te worden en het siert ds. Kamenet dat ook hij er nooit een punt van gemaakt heeft. Met Kamenet liep het overigens niet goed af; hij kwam al snel in conflict met Corsina G., een erg lastig portret maar toevallig wel een van de meest gezaghebbende ‘doorgeleide vrouwtjes’ met veel

[p. 46]

inzicht in de wondere wegen des Heeren. Schutter kende haar al sinds zijn kinderjaren en had hem voor haar kunnen waarschuwen, maar liet dit na. Het duurde niet lang of de dominee, die met zijn optreden en manier van preken een groot deel van de gemeente voor zich had ingenomen, werd de hoofdrolspeler in een intrige zonder weerga. In augustus al werd hij beschuldigd van het dragen van een weliswaar donkere, maar toch korte broek tijdens een vrije zaterdag op Ameland, waar hij bovendien op de zondagmorgen niet, zoals het hoort, in de leesdienst was gesignaleerd. De zaak liep hoog op en Kamenet, die begreep dat hij verloren had, plaatste een groot bord in de pastorietuin met de psalmtekst:

‘Ai, ziet hoe goed, hoe lief'lijk is 't, dat zonen / van 't zelfde huis als broeders samenwonen.’

Toen deze oproep tot bezinning niets uitrichtte, sleepte hij eigenhandig het complete meubilair, zijn prekenboeken en een trapharmonium (dat eigendom was van de gemeente) naar buiten en zette ze voor grofvuil op de stoep. Een hevige regenbui voorkwam erger, maar de dominee verscheen de volgende zondag niet op de kansel. Alsof er niets gebeurd was, las Schutter een preek voor van ds. Van R., zijn meest geliefde oudvader, en na de zegenbede kondigde hij af dat ‘ds. Titus Kamenet op het hart gebonden was om voorshands het zendingsveld in Ghana te gaan dienen alwaar hij, onder de onmisbare zegen des Heeren, een rijke oogst moge binnenhalen.’

Corsina zat onbewogen op haar vaste plaats en verroerde zich zelfs niet toen er een zucht van onbehagen uit de gemeente opsteeg.

Twee jaar later kwam Schutter, ditmaal na een preek van ds. S., met het bericht dat ds. Kamenet, als een getrouwe dienstknecht, had mogen ingaan tot de vreugde des Heeren nadat hij met een eenmotorig vliegtuigje in de binnenlanden van Ghana was verongelukt. Ook de piloot, een Ghanees, was bij het ongeval om het leven gekomen. Corsina was hem inmiddels voorgegaan, op de gezegende leeftijd van zesenzeventig jaar.

Toen Kamenets dood bekend werd gemaakt, vloog het hoofd van Teeuw omhoog, één grote, verbaasde grijns. De boodschap leek sneller dan gewoonlijk tot hem te zijn doorgedrongen, want meteen daarna joelde hij zijn verdriet uit. Het leverde de jongedochter vóór hem een fikse deuk in haar hoed op en het duurde zeker tien minuten voordat de koster de orde had hersteld.

Teeuwis raakte drie dagen lang geen sigaar aan en at nauwelijks. Gelukkig kwam hij er sterker uit, gekleed in driedelig zwart en voorzien van een stevige Samsonite koffer.

Daarin bevonden zich: een schaar, twee Prittstiften, enkele lege foliovellen en zijn eerste preek.

[p. 47]

Teeuwis heeft de gemeente vijfendertig jaar gediend en stierf in 2000 aan longkanker en niet, zoals je zou verwachten, aan de gevolgen van diabetes; zijn hart bleef altijd prima in orde, al kreeg hij op het laatst zijn buik bijna niet meer vooruit. Preken vervaardigde hij in zijn laatste jaren niet meer, al kon hij nog bidden als de beste, vraag het maar aan Trui.

Na afloop van de begrafenis verkondigde diaken Kesselaar aan iedereen die het maar horen wilde: ‘Zalig de armen van geest, want hunner is het Koninkrijk der Hemelen.’ Hij had zich zwaar geërgerd omdat Schutter, inmiddels hoogbejaard maar nog altijd ouderling, bij het open graf was blijven jeremiëren over Gods ondoorgrondelijke raadsbesluiten en niet volmondig had willen toegeven dat Teeuwis ‘goed weg’ was.

Hoe dan ook, Teeuwis is dood en je komt hem nooit meer tegen, puffend in zijn pak of kleumend achter z'n koffer, sputterend in zijn sigaar en met een scheve lach om zijn joekels van tanden. Dominees Cabriolet, de armste van geest, is wijlen en vraag me niet wie er rijker op is geworden. ‘De dokter,’ opperde ik eens aan Trui, maar dat kon niet, want die was niet bekeerd geweest en dus voor eeuwig dood.

Eve Hilderman geeft lessen filosofie en kunstgeschiedenis op een middelbare school.