Liter. Jaargang 9

[p. 87]

Vrouwen van vlees en bloed of wandelende anachronismen

Wandelende anachronismen, dat zijn de vrouwelijke hoofdpersonen van Thea Beckman. Dat vond Bregje Boonstra, toonaangevend recensent in de jaren dat Beckman veel publiceerde. Een hard oordeel, maar voor iedere lezer van historische romans is onmiddellijk duidelijk wat ze bedoelt. Maak kennis met Saartje Tadema en je ontmoet een zeventiende-eeuws weesmeisje dat denkt en doet als een twintigste-eeuwse puber.

Daarbij komt dat Beckman informatie vaak nogal opzichtig verwerkte. Als zij in Stad in de storm twee jongeren door Utrecht laat lopen op weg naar het Vreeburg, vertelt ze uitvoerig over het strategische belang van die plek. Meer dan een bladzij lang, en het verhaal staat stil.

Maar haar taalgebruik heeft altijd de meeste kritische opmerkingen uitgelokt. Wie wil uitleggen wat clichés zijn, slaat een bladzij Beckman op en vindt formuleringen als ‘het werd haar onbehaaglijk te moede’, ‘ze vermoedde een diep verdriet’. Iemand kijkt niet gewoon naar het silhouet van Kampen maar ‘drinkt het in’. Dit ontlokte Bregje Boonstra de opmerking dat Beckmans schrijfwerk voortkomt uit ‘een echoput vol uitdrukkingen, formuleringen en zinswendingen’.

Thea Beckman heeft weinig op met religie; schijnheiligheid en geldzucht zijn schering en inslag waar godsdienst een rol speelt. De regenten van het weeshuis waar Saartje Tadema verblijft, verdienen flink aan de toneelopvoeringen in de schouwburg, maar ze vinden toneelspel goddeloos.

Haar populariteit heeft nooit onder deze beoordelingen geleden. Ze heeft veel auteurs beïnvloed, onder wie Simone van de Vlugt. Die laat in De slavenring (Lemniscaat, Rotterdam 2003) het vroege christendom positief naar voren komen en is milder dan Beckman, maar ook zij schrijft rustig dat een vrouw ‘niet geheel onbemiddeld’ is achtergebleven, ook bij haar geven ‘grijzende slapen’ iemand een ‘gedistingeerd uiterlijk’.

Tenslotte valt in die Beckman-traditie op dat boeken naast de simpele psychologie, de nadrukkelijk verstrekte informatie en de stijvige taal vaak een verhaalonderwerp hebben dat op zijn zachtst gezegd niet origineel is. Het gaat over de middeleeuwen, over de Gouden Eeuw, zelden over een onbekend donker hoekje van de geschiedenis.

Nieuweling binnen de christelijke jeugdboekenwereld Eveline Bergwerf past in die Beckman-traditie. Niet op het punt van haar houding tegenover godsdienst, wel op vele andere. Ook haar werk lijdt aan die onnatuurlijke manier van informatie verstrekken, haar tweede boek sterker dan het eerste. Op de eerste bladzij van De erfdochter van Rennenberg (Den Hertog, Houten 2005) rijden hoofdpersoon Louise en gezelschapsdame Sophia in een koets langs een prediker en vangen zoveel op dat de koets wel met een slakkengang gereden moet hebben. Trouwens, versta je in zo'n op de keien ratelende koets wat buiten gezegd wordt? Na een bladzij zegt de verteller, die kennelijk ook doorheeft dat de lezer begint te fronsen bij zoveel onwaarschijnlijkheid: ‘Meer verstond Louise niet, omdat de koets inmiddels voorbij was gereden’.

Haar personages voeren geen gesprekken; een zin als ‘Alva's woede raast over de Nederlanden’ is een stukje geschiedenisboektekst. Gebeurtenissen zijn vooral kapstokken om informatie aan op te hangen. Louise komt in Antwerpen en hoort een verkondiger van het

[p. 88]

nieuwe geloof preken, ze bezoekt de Onze Lieve Vrouwe en juist stormen de beeldenstormers binnen, ze wandelt in de kasteeltuin en hoort een geheim overleg tussen Willem van Oranje en een paar edelen. Aan het eind blijkt Louise opeens al haar standsgevoel en haar katholieke geloof verloren te hebben. Haar geuzenofficier Hugo wil zij wel financieel onderhouden, als hij maar zijn schildertalent gaat ontwikkelen. Een wel erg geëmancipeerde keus van standsbewuste adellijke Louise. Bergwerfs Louise Machteld is een pion én een wandelend anachronisme. Jammer, maar het is niet anders.

Er is ook andere historische jeugdfictie. Schoolvoorbeeld is Rosemary Sutcliff, veelbekroond Engels auteur van een klassieker als De adelaar van het negende. Het boek is een deel van een drieluik over de spanningen tussen de oorspronkelijke bewoners van Engeland en de Romeinen. Of Barbara Willard, auteur van Opkomst en ondergang van Mantlemass, een prachtige zevendelige serie over twee eeuwen Engelse familiegeschiedenis. De boeken zijn in Nederland nooit echt veel gelezen, ze hebben tijden bij De Slegte gelegen. Willard begint elk deel met een hoofdstuk over de historische achtergrond, en dan begint haar verhaal. Nooit staat het stil omdat er iets moet worden uitgelegd.

Het zijn twee soorten historische jeugdboeken, en het werk van Sutcliff en Willard is mij veel liever dan dat van Beckman en haar navolgers.

Gelukkig heeft ook die tweede stijl eigentijdse navolgers. Twee recente boeken gaan over de late achttiende, vroege negentiende eeuw. Janne IJmkers tweede boek, Verdwenen vaders, (Columbus, Heerenveen 2004) speelt in 1813, in Hoogeveen. In het chaotische Nederland van net na Napoleon. Prachtig onderwerp, want wat is er nou over die periode geschreven? Met een lantarentje moet je zoeken, en dan vind je Van Hollandse jongens in de Franse tijd of Kinderen van 1813. Mooie boeken, maar veel is het niet. Zeker vergeleken met de rijen titels over de zeventiende eeuw komt de negentiende er altijd maar bekaaid af. Zeer onlangs heeft Schijnbewegingen (De Fontein, Baarn 2005) van Floortje Zwigtman de Gouden Uil Jeugdliteratuurprijs gewonnen. Het is een vuistdik boek over Londen in de late negentiende eeuw waar Adrian Mayfield zijn homoseksualiteit ontdekt. Het boek is even expliciet in zijn beschrijving van seksualiteit als Zwigtmans vorige boek, Wolfsroedel (De Fontein, Baarn 2002) dat was in de beschrijving van geweld.

Terug naar Janne IJmker, die voor Verdwenen vaders in 2005 Het Hoogste Woord kreeg, de bekroning voor het beste christelijke jeugdboek. Het boek is fraai van opzet door de twee perspectieven, de twee hoofdpersonen Lybiech en Reindt. De afwisseling werkt meteen: in het eerste hoofdstuk moet Lybiech hulp gaan halen voor haar moeder die in het kraambed ligt. IJmker heeft je als lezer meteen gepakt, en dan beginnen twee hoofdstukken over boze verbeten Reindt en zijn dronken vader. Terwijl je gewoon wilt doorlezen over Lybiech. Voor Lybiechs moeder komt de hulp te laat. Het grote drama van dat overlijden beschrijft IJmker met een omweg en dat hakt er extra in.

Op een genuanceerde manier geeft IJmker geloof een plaats. Reindt, verbitterd en kwaad, zegt zijn vader na dat God niet bestaat: ‘Want als God bestond, had Hij geen geploeter in het veen uitgevonden. En ook niet toegestaan dat de rijke veenbazen alles kregen en zij niks. Die

[p. 89]

veenbazen met hun dikke smoelen vooraan in de kerk. En na de kerk echte koffie met koek vreten terwijl zíj nog geen nagel hadden om hun kont te krabben’. Lybiechs opoe ligt op sterven, en ze bidt: ‘Lieve God, wilt U opoe beter maken. Lieve God, wilt U opoe beter maken’. Opoe wil iets anders dan beter worden: ze verlangt naar haar ‘huisje in de hemel’. De nuanceringen die zij aanbrengt passen bij de verschillende personages. Geloof ligt niet voorverpakt in het schap.

Tweede recente voorbeeld is het boek Koorts (Facet, Antwerpen 2004) van de Amerikaanse Laurie Halse Anderson. Het speelt in 1793 in Philadelphia. Ook daar gaat het over een land in beroering en opbouw. Philadelphia is tijdelijk de zetel van de Amerikaanse regering. Het boek is genomineerd voor de Jonge Jury en valt op tussen een hele rij moderne jeugdboeken. De omslag van het boek is foeilelijk, maar het verhaal is prachtig. Het leeft, net zoals het boek van IJmker. Hoofdpersoon Matti Cook van veertien moet te hard werken in het koffiehuis van haar moeder en grootvader, vindt ze. Ze verzint van alles om erop uit te kunnen gaan, en hoopt dan schildersleerling Nathaniel Benson tegen te komen. In Philadelphia breekt de gele koorts uit. In ongeveer drie maanden sterven bijna vijfduizend mensen. Wie kan, vlucht de stad uit. Matti's moeder wordt ziek, zijzelf ook, maar beiden overleven. Grootvader sterft. Hij zal zonder enige vorm van plechtigheid in een massagraf worden begraven, maar dat weet Matti te verhinderen: ‘U kunt hem er niet zomaar als een zak aardappelen ingooien. [...] U gaat hem niet begraven zonder dat er voor hem gebeden is.’ Mattie leest Psalm 23.

Halse Anderson zegt in haar toelichting achteraf dat ‘de echte helden’ van haar verhaal vooral de vrijwilligers van de Vrije Afrikaanse Gemeenschap zijn, vrijgekochte slaven die met gevaar voor eigen leven de zieken verzorgden.

IJmker en Halse Anderson zetten geloofwaardige jonge vrouwen neer. Ze beschrijven de kleine dingen van alledag, er wordt gelachen en gehuild. Kortom, zij maken een verhaal in plaats van een kapstok waar informatie aan hangt. En vooral: zij slagen erin geloof een positieve kracht in het leven van hun hoofdpersonen te laten zijn.

Matti en Lybiech zijn jonge vrouwen van vlees en bloed. Ze houden van lekker eten, bakken appelcake, eten dikbeboterd maïsbrood en snoepen stiekem van de jam, dat ongehoord luxe broodbeleg van de vader en moeder van het armenweeshuis. Met Matti loop je door het geteisterde Philadelphia en langs de waterkant, met Lybiech loop je door Hoogeveen, en anachronismen zijn ze niet, ze zijn levende en levendige meiden van hun tijd. Je gunt ze een mooi negentiende-eeuws leven. Met hun schilder Nathaniel Benson of heel misschien met Reindt.

Hennie Walgemoed