Liter. Jaargang 9

[p. 77]

Machteld Teekens
In Krakau
Dagboek 16-23 februari 2006

De temperatuur schommelt rond het vriespunt, de zon schijnt en korsten ijs in de straten van Kazimierz, de voorheen joodse wijk van Krakau, beginnen te smelten. Riviertjes zoeken een weg naar de goot en hier en daar ontstaan enorme plassen. Zelfs op stevige schoenen kom je maar langzaam vooruit. Ik loop van de Jacobstraat linksaf de Jozefstraat in en steek de straat van het Lichaam van de Heer over. Hier kloosters en opleidingen voor kloosterlingen. Ik ben op weg naar het Paulinenklooster, waar in de crypte de overblijfselen van Czesław Miłosz zijn bijgezet. In mijn rugzak zijn literaire testament; de drieëntwintig gedichten van het Theologisch traktaat dat hij in 2001 schreef.

Bij de kanselarij van het klooster vraag ik om de sleutel en de portier gaat me voor. Hier liggen ‘de stoffelijke resten van beroemde Poolse mannen, scheppers van religieuze en nationale cultuur’, aldus het kaartje. Onmiddellijk links staat zijn kist. Vijftig jaar lang was het stil in deze crypte, waar een tiental beroemde componisten, schilders en schrijvers is bijgezet. De Romantiek is zwaar vertegenwoordigd. Heroïsme. Het zijn vooral de romantici die de Poolse nationale cultuur en taal op de kaart hebben gezet. Ik voel iets van medelijden als ik zijn jonge kist zie staan. Hij had, gezien zijn visie op sterfelijkheid, beter aan de aarde kunnen worden toevertrouwd dan hier te liggen uitdrogen tussen de negentiende-eeuwers.

En juist het spanningsveld tussen Poolse Romantiek en westers relativisme maakt zijn werk zo adembenemend. Het heeft de potentie culturen te verbinden.

Ik leerde het traktaat van Miłosz kennen bij een bezoek aan het boekmuseum in Łódź, november 2002.

Dit museum is een van de meest betoverende oorden die ik in Polen ken. Ergens vlak buiten het centrum van de stad liggen voormalige textielindustrieën, compleet met arbeiderswoningen en hoge bakstenen fabriekshallen. Een privéspoorlijn voert naar het paleis van de textielbaron uit de vooroorlogse tijd, de Grohmannvilla. Een tijd lang peuterspeelzaal - een in het socialisme gebruikelijke gang van zaken als het om paleizen gaat -, maar nu in handen van twee grafici: Janusz en Jadwiga Tryzno. In de loop van de tijd hebben zij in de paleiskelders een indrukwekkende hoeveelheid oude drukpersen verzameld. Ik had hier ooit al

[p. 78]

eens een schrijfperformance gehouden in het kader van een tentoonstelling over Nederlandse kunstenaarsboeken, en weer viel ik met mijn neus in de boter.

Janusz vertelde over de nieuwste poëzie van de negentigjarige Miłosz, geschreven in Krakau. Hij vond het zo'n belangrijke tekst dat hij had besloten hem in te zetten voor een opdracht van de nieuwe bibliotheek van Alexandrië. Eerst had hij de Arabische vertaling van het traktaat gezet. De Arabische letters waren niet voorradig, hij sneed ze uit hout op een van zijn machines. Daarna drukte hij de Poolse tekst en beide liggen nu in de hal van de bibliotheek van Alexandrië, naast een waterput. Een bibliotheek heeft een bron nodig en dit geschrift is er één. Aldus Janusz.

Met mijn hoofd vol beelden die ik nog niet kon combineren ging ik naar een grote boekhandel in de binnenstad om de bundel De tweede ruimte te kopen, waarin het traktaat is gepubliceerd. In de vertaling van Gerard Rasch heb ik het sindsdien vele malen gelezen.

Nu is de dichter Czesław Miłosz dood en ook de vertaler Gerard Rasch leeft niet meer.

En ik loop in Krakau sporen na. Van mijn eigen Poolse tijd in de nadagen van het communisme in Warschau, als stagiaire aan de kunstacademie. Van de Poolse werkelijkheid zoals ik die toen heb leren kennen.

Ik verliet Utrecht in 1987. Wij woonden daar in de kosterswoning van de Jacobikerk. Tegenover ons werden de jaren-vijftig-betonnen bankgebouwen afgebroken en aan het einde van de straat verrees La Vie: kooppaleis van marmer, fonteinen en glas, van geluidloze roltrappen. Er kwam een andere schildersgeneratie op, de nieuwe wilden, die met hun gigantische doeken enorm veel geld maakten. Dat was de geest van de tijd. Wat kunst was, wist niemand meer en de norm was: voor veel geld verkopen.

‘Zo'n traktaat’, het openingsgedicht van de cyclus, had mij direct bij de kladden. Wat geldt voor de poëtische taal, dat ze is vervallen aan de decadentie, geldt evenzeer voor het beeld.

Moge de werkelijkheid terugkeren in onze taal.
Dat wil zeggen: de betekenis, onmogelijk zonder absoluut referentiepunt.

Zo een cyclus openen! Dat betekent grote verwachtingen wekken. Want hoe kan de taal (jouw taal) dat contact met betekenis weer maken? De schrijver lijkt het zelf ook te beseffen, want de gedichten die volgen staan vol met schuldbelijdenissen, relativeringen en twijfel aan de eigen waarachtigheid.

[p. 79]

Voor alles is voldoen aan zo'n heroïsche opgave - het herstellen van de band tussen verbeelding en werkelijkheid - het vinden van een vorm.

Ik lig te woelen en te draaien in de sponde van mijn stijl,
zoekend in welke houding ik mij prettig voel,
één die noch te godvruchtig noch te zeer werelds is.

Op de één of andere manier is het hem gelukt, door de eenvoud van zijn taal, door de ontwapenende eerlijkheid van zijn zelfonderzoek. Janusz Tryzno uit Lódz heeft gelijk: deze poëzie hoort niet in het labyrint dat een bibliotheek doorgaans is, maar naast een waterput.

‘Herbronning’ heet dit. Warschau 1988. De leegte van een socialistische stad, de kaalheid en grauwheid van de flats, de kleding van de mensen en vooral: hun schoenen. Aan mijn schoenen werd ik herkend, als ik in de tram stond, met mijn rugzakje met verf op weg naar de kunstacademie. ‘Mevrouw komt waarvandaan?’ vroeg een oudere dame voorzichtig. Ik vertelde van mijn studie aan de Academie voor Schone Kunsten (zo heet dat hier nog) en ze begon te stralen. Kende ik soms haar nichtje, ja, heel begaafd meisje en mooi ook trouwens, een schoonheid. De hele familie betaalde aan haar studie mee.

Het was me al eerder opgevallen hoe hoog schamele mensen die in miniflatjes wonen de kunst hebben. Ik ken dat niet. In mijn cultuur is kunst geen echt vak en doen cultuurmanagers hun allergrootste best de muur tussen hoge en lage kunst te slechten. En in de christelijke omgeving waar ik vandaan kom, wordt autonome kunst gewantrouwd. Hier worden jonge kinderen met hun neus voor de tv gezet als Chopin wordt uitgevoerd. Op de academie spoelden tientallen studenten van over heel de wereld aan en kwamen er hier achter dat kunst belangrijk is. ‘De academie is jullie moeder,’ zei de directeur bij een etentje aan het begin van het jaar. Je leefde op een Pools inkomen dat omgerekend niet meer was dan veertig dollar, maar waar je van uit eten kon. Goede schoenen kon je er echter niet van kopen. Geld was dus iets heel raars geworden, het had weinig economische betekenis. Kijk, legde een docent mij uit, hier hoef je niet van hot naar haar te rennen, want er is in deze stad niets te beleven. Je kunt net zo goed op je flatje gaan zitten en schrijven. Dit is het milieu voor inkeer.

Wat ik zocht was, na mijn ervaring met het postmoderne cynisme in mijn oude omgeving, een andere vorm, waarin ik contact kan maken met mijn bronnen. Maar waar vind je die? Toch zeker niet in de grote historische schilderstukken, in de olie en het linnen, dat hier zo rijkelijk aanwezig is. Niet in de hergeboorte van het classicisme.

[p. 80]

Waar dan? Ik liep een jaar lang een oude vrouw achterna, die steeds in de ateliers als model opdook. Krom als een hoepel. Voor mij kreeg ze de status van een heilige.

Een docent vergeleek mijn tekeningen met het psychologisch realisme van het Westen en zei: dat hebben wij niet, wij zijn met de aarde bezig. Daar schoot ik niet veel mee op. Hoe kom je onder het citeren uit?

Elke dag als ik mijn gang maak van het flatje naar de binnenstad van Krakau kom ik langs de ‘nieuwe’ joodse begraafplaats. Die van tot 1940. Links loop ik langs een lange muur. Grauwe sneeuw op straat, rechts oude flats en vervallen garageblokken. Deze sfeer ken ik uit films over straatbendes, een perfect decor voor ‘once upon a time in America’. Maar het is hier helemaal niet onveilig, alles en iedereen loopt vrij op straat.

Als ik terugkeer, is het donker en schittert achter de muur van de begraafplaats het neonlicht van Galeria Kazimierz, het nieuwe natuurstenen kooppaleis dat net is geopend. De megasupermarkt biedt producten uit heel de wereld aan voor westerse prijzen. Schitterend tentoongesteld. Ook het eten waar Polen beroemd om is, het donkere brood, de chocola, de zure soepen en witte kaas kun je er kopen.

Het leven in de Poolse steden is veranderd. Twee werkelijkheden zijn vermengd, de grauwe van de naoorlogse tijd en de fantasmagorische van het grote kopen. En dan is er nog het immense bolwerk van het katholieke geloof dat ons westerlingen zo imponeert.

Miłosz heeft na zijn terugkeer naar Krakau als stokoude man de kerken bezocht en in zijn traktaat die nieuwe ontmoeting met het katholieke geloof verwerkt. Wat betekent de tekst op zijn kist in dit verband? Het is een door hem in het Pools vertaalde frase uit het boek der Wijsheid, hoofdstuk 6 vers 17: ‘Het streven naar weten is liefde’.

In het traktaat peilt hij de waarde van zijn eigen zoektocht en werk. Via de grote romantische dichter Mickiewicz naar de mysticus Jacob Böhme naar zijn eigen productie als succesvol schrijver naar... de eenvoudige gelovige in zijn thuisland. Liefde staat tegenover het streven naar succes.

De prometheïsche hoogmoed van de Romantiek levert hem het beeld op van de gevleugelde. De kunstenaar, die als kind door Rusland reisde op zoek naar zijn vader en daar de verschrikkingen van de Eerste Wereldoorlog ervoer, wendde zich tot de ‘tegennatuur, ofwel de kunst’ om uit muziek, kleur en poëtische ritmiek een wankel bouwsel op te trekken. De loges van de modernisten, die in de vele grote steden van het Westen het toevluchtsoord zijn voor die begaafden die zich aan het geweld van de wereld hebben onttrokken en net doen alsof hun dat niet meer aan-

[p. 81]

[p. 82]

gaat. Een gebouw, waarvan je wel weet dat het te weinig rekening houdt met de zwaartekracht waar de wereld onder lijdt. Maar wie weet zal iemand onder ons genade ondervinden, ‘in weerwil van de zwaartekracht’.

Vruchteloos waren die pogingen en ze konden de echte vragen niet tegenhouden.

Niet uit frivoliteit, eerwaarde theologen,
hield ik mij bezig met de geheime kennis van vele eeuwen -
maar omdat ik, kijkend naar de wreedheid van de wereld, leed.

Liefde is verbonden met de aarde, met de zwaartekracht; ‘de belofte van de liefde is niet anders dan de belofte van de dood’. De aardsheid van Eva, die aan Adam, degene die de wetten van de zwaartekracht tart, de ‘monotone cyclus van geboorte en dood oplegt’, staat tegenover de hellevaart waarop alle kunstenaars elkaar tegenkomen die ‘de volmaaktheid van hun werk // hoger stelden dan hun plichten als echtgenoot, vader, / broeder en medeburger.’

Gelukkig is er ook nog Maria. Schoonheid en waarheid vinden elkaar in de dame van ‘immateriële materie’.

Terwijl ik door Kazimierz loop, door straten waar het smeltend ijs in rivieren is veranderd, gaan die beelden door mijn hoofd. Ik erger mij aan de crypte met beroemde Poolse mannen. Staat mannelijke geestkracht bij Miłosz niet teveel tegenover de aardsheid van de vrouw? Is dit niet de grote vergissing van het Poolse nationalisme, inclusief paus en mariaverering?

Ik besluit om, thuisgekomen, de andere gedichten naast het traktaat uit de bundel De tweede ruimte nog eens te lezen. En als ik dat doe, kom ik tot de conclusie dat het traktaat pas echt tot zijn recht komt door het gedicht ‘In Kraków’. In de binnenstadskerken schuifelen de gelovigen dagelijks over de gesleten tegels om de hostie te ontvangen.

In Kraków

In Kraków, op de grens van wereld en hiernamaals.
Stap stap over de gesleten tegels van de kerken,
generatie voor generatie. Hier heb ik iets begrepen
van de gewoonte van mijn zusters en broeders.
De naaktheid van de vrouw ontmoet die van de man
en vult zichzelf aan met haar andere helft,
lichamelijk of ook goddelijk,
wat zeker één geheel vormt,

[p. 83]

 

zoals het Hooglied ons onthult.

 

En moet niet elk van hen zich in de Eeuwig Levende nestelen,

 

in zijn geur van wierook, appels en saffraan, kaneel en kruidnagel,

 

in Hem die is, in Hem die komt

 

met de heldere schijn van fonkelende waskaarsen?

 

En Hij, deelbaar, voor ieder afzonderlijk,

 

neemt in de hostie hem en haar tot zich, in hun eigen vlam.

 

Het weefsel van hun mosdonsdonkere kostuums schermt de gloed af,

 

ze dragen maskers van zijde, porselein, van koper, zilver,

 

zodat hun gezichten, alledaags, niet misleiden.

 

Kruisjes op marmer zullen hun graven sieren.

Hier is aardse liefde een beeld van de hemelse, omdat in de aardse liefde overgave gelijk is aan ontvangen. ‘Zich nestelen in de Eeuwig Levende’ is in het gedicht ‘In Krakau’, zoals in vele mystieke teksten, hetzelfde als nest-zijn. Ingelijfd worden is inlijven, het uitgedeelde als voedsel voor de eigen vlam. Ondeelbaarheid is deelbaar door het ritueel. Dat wordt afgeschermd door zijde, porselein, koper en zilver. Het kan niet anders dan verborgen onder de mantel van de zintuigen. Van de ‘geur van wierook, appels en saffraan, kaneel en kruidnagel’, van de fonkelende waskaarsen, van het weefsel van kostuums en koperen maskers.

Als het streven naar weten liefde is, dan reikt dit streven niet naar ijle hoogten van de geest, maar naar de overgave aan het ritueel. Van de lichamelijke en de geestelijke liefde. Dat is een geheim, dat met geuren, met maskers en mantels wordt afgeschermd. Misschien dat hier de kunst en de theologie elkaar ontmoeten.

Machteld Teekens (1959) woont in Rotterdam. Als beeldend kunstenaar exposeert zij vooral boekobjecten. Met poëzie debuteerde zij in Liter 1. Zij studeerde pedagogiek in Utrecht en beeldende kunsten in Utrecht en Warschau.