Liter. Jaargang 9

[p. 1]

[Nummer 42]

Van de redactie

Charles Darwin, gemankeerd geestelijke, maakte met spijt
zijn theorie van de natuurlijke selectie bekend, want hij voorzag
dat deze de theologie van de duivel zou dienen,

aangezien ze de triomf van de sterken en de ondergang van de zwakken
verkondigt, wat precies het program van de duivel is -
die daarom de Vorst van deze wereld genoemd wordt.

Het lijkt een aforisme, de toon maakt het tot poëzie. Dit zijn regels uit het gedicht ‘Vruchteloos’, het zesde van een cyclus van drieëntwintig die samen het Theologisch traktaat (2001) uitmaken van Nobelprijswinnaar Czesław Miłosz (1911-2004). Tweemaal eerder in zijn leven concipieerde de Pools-Litouwse dichter een ‘traktaat’. Dat waren ‘verhandelingen’ over de moraal en over de poëzie. Beide onderwerpen zijn een schrijver niet vreemd, al blijft het opmerkelijk dat achter een dergelijke titel een dichtwerk schuilgaat. Maar een traktaat over de theologie? Het klinkt als een pleonasme. Was het Miłosz niet geweest, je zou het ergste vrezen.

Met enige trots presenteert Liter de nog niet eerder gepubliceerde vertaling die Gerard Rasch van het Theologisch traktaat maakte. Het traktaat bestaat al wel in het Nederlands. Eerder maakte Karol Lesman van het Tijdschrift voor Slavische literatuur al eens een vertaling (februari 2002), die ooit voorgelezen werd in het radioprogramma De Avonden van de vpro. Gerard Rasch (1946-2004), die voor de verzameluitgave van Uitgeverij Atlas Miłosz' gedichten koos, vertaalde en van een uiterst lezenswaardig nawoord voorzag, had het plan om zijn versie van het Theologisch traktaat samen met vertalingen van het Moreel traktaat (1947) en het Poëtisch traktaat (1956) in één boek uit te brengen. Door zijn vroege dood is dit bij een plan gebleven. Bekend is dat Rasch zijn vertaling wel graag publiek gemaakt zag.

Liter is de echtgenote van Gerard Rasch, mevrouw Tove Dueholm Nielsen, zeer erkentelijk voor haar toestemming tot publicatie en haar enthousiasme over de uitgave. Zonder de tip van Diederik Wienen was deze editie er niet gekomen.

Johan Beks gaf achtergrondinformatie bij de gedichtencyclus. Ergens op dit lijntje bevindt zich ook Machteld Teekens, die de tekst van Rasch her en der uitzette.

De regels over Darwin laten zien waar Miłosz' werk (spreek de Poolse ł uit als w)

[p. 2]

in poëzie en proza vaak om draait. Het zoekt naar hoe het kwaad de mensen overmeestert en tast af of er desondanks een moreel goed leven mogelijk is.

Alles wat rent, kruipt, vliegt en doodgaat is een argument
tegen de goddelijkheid van de mens.

Met de natuur lukt het niet. Maar misschien biedt de genade uitkomst. Het aardige van het werk van Miłosz is, dat het hardnekkig blijft zoeken naar religieuze verbeelding en tegelijk op het randje van het geloof balanceert. Vanzelfsprekend wordt het nooit. Apologetisch is het toch.

In het Theologisch traktaat brengt Miłosz zijn gedachten nog eenmaal samen. Hij kijkt terug op zijn leven en schildert zo een zelfportret. Terugkijken betekent bij Miłosz: kijken waarvan hij heeft geleerd, wat hem heeft bewogen en wat hij anders had willen doen. Zelden is een gelauwerd dichter zo kritisch over zichzelf. In zijn poëzie en sterker nog in dit traktaat figureren hoogmoed en schuld alsof de dichter de grootste openbare zonden had begaan. Hier is iemand op zoek naar wat goed is om te doen en hij legt daarbij - al staat hij bekend als nog zo gesloten - in zijn werk onbekommerd zijn zieleroerselen bloot. Daar is hij dichter voor.

Als Miłosz het over taal heeft, dan spreekt niet alleen de dichter die de poëtische taal van zijn eeuw vervallen acht aan de decadentie, maar ook de man die het Newspeak van totalitair en communistisch Polen van binnenuit heeft leren kennen. ‘Moge de werkelijkheid terugkeren in onze taal,’ besluit het eerste gedicht, ‘dat wil zeggen: de betekenis, onmogelijk zonder een absoluut referentiepunt.’ Het gaat hem om het ‘begrip van de waarheid’ - zoals hij meteen maar de theologie definieert. Want ‘juist de poëzie [...] demonstreert / dat we in de fantasmagorie niet kunnen leven.’

De dichter, die bij alle overwegingen en rationaliteit zijn zintuiglijkheid niet opgeeft, eindigt zijn Theologisch traktaat met de Maria-gestalte van Lourdes. Eenvoudiger kan niet. Niet het ‘altaargoud’ van de zeer Poolse Maria-ikoon uit het derde gedicht, maar het beeldje in de grot, of liever de verschijning van Maria aan de kinderen. Is dat de werkelijkheid die Miłosz bedoelt? Men leze de solitaire laatste regels van dit traktaat.

Het ‘traktaat’ is een verantwoording - zoals bijna al Miłosz' werk rekenschap aflegt. Een ‘dankbetoon’, noemt hij het aan het begin. Met deze woordkeus volgt Miłosz de grote Poolse romantische dichter Adam Mickiewicz (1798-1855) na. En juist van zijn verhouding tot Mickiewicz legt hij verantwoording af. Niet diens nationalisme (of wat patriotten daarvan hebben gemaakt), wel diens ontvankelijkheid voor openbaring, zo duidt hij aan in de gedichten 5 en 7.

Miàosz' classicisme kan niet zonder Romantiek. Het zijn de twee polen

[p. 3]

waardoor de kunsten van de twintigste eeuw wisselend worden aangetrokken.

In Miłosz' dankbetoon treden meer gestalten op. Hij toont een voorkeur voor denkers die aspecten van de Verlichting onder kritiek stellen, hoewel hij ‘nooit een bondgenoot [is] geweest van die vijanden / van de Verlichting voor wie de duivel de taal spreekt / van liberalisme en tolerantie voor andersdenkenden’ (5). Zijn denkers zijn mystici, ‘ketters’, alternatieve denkers over het kwaad. Is een herstel van alle dingen mogelijk, kan zelfs Lucifer weer ten hemel varen?

Dit alles ter inleiding. De bijdragen in deze aflevering van Liter belichten op verschillende wijzen het werk van Miłosz. Diederik Wienen tekent zijn portret aan de hand van levensfeiten, politieke gebeurtenissen, opmerkelijke uitspraken, goedgevonden dichtregels en met een scherp oog voor Miłosz' poëtische bedoelingen. Johan De Boose schreef een in memoriam in gedichten, dat tegelijk een in memoriam voor zijn eigen vader werd. Hilbrand Rozema doet verslag van zijn herhaalde retourtjes Polen ‘met Miłosz in de tas.’ We zijn blij de vertaling te kunnen opnemen van het gedachtenisartikel van Miłlosz' collega-Nobelprijswinnaar Seamus Heaney. Machteld Teekens wandelt door Krakau, de plaats waar Miłosz zijn laatste levensjaren doorbracht; in haar tas speciaal het Theologisch traktaat.

Elk van de bijdragen verheldert wel iets van de gedichtencyclus waar het hier om gaat. De aandachtige lezer kan weer vooraan beginnen. Wie inmiddels door het Miłosz-vuurtje is aangestoken en verder lezen wil, vindt in de volgende bladzijden voldoende literatuurverwijzingen naar in het Nederlands of Engels vertaald werk. Een tweede druk van de uitverkochte Gedichten wordt dit jaar verwacht. Over Miłosz werd, behalve door vertaler Rasch, onder anderen ook geschreven door Willem Jan Otten, Johan de Boose, Kris van Heuckelom, Benno Barnard.

Op zondagmiddag 12 november 2006 om drie uur is er in de St. Lambertuskerk aan de Oostzeedijk Beneden 1-3 te Rotterdam een bijeenkomst waarin dit Theologisch traktaat in zijn geheel gelezen wordt. Er is muziek van blazersensemble I Fiati. Ieder die hiervan getuige wil zijn, is van harte welkom. Zeer aanbevolen. Zie voor meer informatie www.machteldteekens.nl.

In de opiniërende rubriek Maatwerk, ten slotte, onder meer opvallende stellingen over de toestand van de Nederlandse literatuurkritiek en over historische jeugd-romans.

Ook vermelden we alvast dat er een verhalenwedstrijd op komst is met als thema: schuld. Publicatie van het winnend verhaal vindt plaats in een themaeditie over schuld, begin 2008. Meer hierover in Liter 43.