Liter. Jaargang 8

[p. 47]

Louis Krüger
Nieuwe bijbels 3
Matteüs

Gisteren heb ik hem per post ontvangen: een groots, indrukwekkend, mooi boek: de Naardense Bijbel. Uitgegeven door Skandalon. Op een losse oranje strook, over de kaft heen gevouwen, de jubelende beoordeling van Maarten 't Hart: ‘Ik kan zeggen dat het weinig minder dan een “openbaring” is om deze vertaling te lezen.’

Ik moest er een beetje om glimlachen. Zelfs onze Martin heeft kennelijk zijn vertaling gevonden. En dat daarbij het woord ‘openbaring’ voorzichtig op de lippen genomen wordt, getuigt van echte waardering. Ik vermoed ook een psychologisch element in deze reactie: heeft 't Hart, vraag ik me af, soms onbewust iets van de ‘tale Kanaäns’ uit zijn jeugd in de Naardense Bijbel teruggevonden, maar dan wel in een modern, sjiek jasje?

Want al staat er het jaar van onze Heer 2004 voorin afgedrukt, iets van de ‘tale Kanaäns’ zit er zeker in deze uitmuntende vertaling. Of kent u soms iemand uit uw omgeving die het heeft over een vader die een kind ‘gegenereerd’ heeft? En hoe vaak heeft u het zelf over ‘het aanschijn van het water’? Het is vooral bij de spelling van oudtestamentische persoonsnamen dat de mannen Kanaäns aan hun trekken komen: ‘Nevoechadnetsar’, ‘Tsidkiahoe’, ‘Chizkiahoe’, ‘Achasjverosj’. Hier is de connaisseur, de ingewijde aan het woord. Je vraagt je af: hoe hebben de vroegere bijbelvertalers ooit kunnen volstaan met simpele spellingen als ‘Nebukadnessar’, ‘Sedekia’, ‘Hizkia’ en ‘Ahasveros’? In gedachten zie ik een wat ouderwetse, in-het-zwart-geklede, wat zwaarder-op-de-hand-dominee, streng kijkend en fors van gestalte op de preekstoel staan en hoor ik zijn galmende stem: ‘Nevoechadnetsarrr...!’, ‘Achasjverosjjj!’ En het gewone volk luistert met diep ontzag en kijkt met grote ogen: wat een geleerdheid heeft onze dominee toch, wat een verheven man Gods is hier aan het woord. Het lag waarschijnlijk niet in de bedoeling van de vertaler, maar de Naardense Bijbel steunt de zaak van hen die menen dat de taal van kerk en geloof toch net wat ingewikkelder, verhevener, statiger, zwaarwichtiger moet zijn dan die van het gewone volk.

Aan de positieve kant: verrassend, fraai en vernieuwend is de wijze waarop de vertaler een historische presens schept door de woorden ‘dan’ en ‘als’. Het brengt een directheid, een levendigheid in de vertelling. In het Zuid-Afrikaans, waar haast alle verledentijdsvormen klinken als het ge- (‘God het die wêreld geskep’, ‘sy het swanger geword’, ‘ons het geglo’ enz.) is dit een bekend literair mechanisme om een verledentijdsvertelling te kunnen voortzetten in presensvorm.

[p. 48]

Wie de Naardense Bijbel naast de Nieuwe Bijbelvertaling legt, merkt dat Matteüs 3:13-17 er als volgt uitziet:

Nbv

Toen kwam Jezus vanuit Galilea naar de Jordaan om door Johannes gedoopt te worden. Maar Johannes probeerde hem tegen te houden met de woorden: ‘Ik zou door u gedoopt moeten worden, en dan komt u naar mij?’ Jezus antwoordde: ‘Laat het nu maar gebeuren, want het is goed dat we op deze manier Gods gerechtigheid vervullen.’ Toen stemde Johannes ermee in. Zodra Jezus gedoopt was en uit het water omhoogkwam, opende de hemel zich voor hem en zag hij hoe de Geest van God als een duif op hem neerdaalde. En uit de hemel klonk een stem: ‘Dit is mijn geliefde Zoon, in hem vind ik vreugde.’

Naardense Bijbel

Dan
treedt Jezus aan,
uit Galilea op de Jordaan af
naar Johannes,
om door hem gedoopt te worden.
Maar die heeft hem tegengehouden,
zeggend: ik heb het nodig
door jou gedoopt te worden,
en jij komt tot mij?
Maar ten antwoord zegt Jezus
tot hem: sta het nu toe;
zó immers past het ons
alle gerechtigheid te vervullen!
Dan staat hij het hem toe.
Als Jezus is gedoopt
loopt hij meteen uit het water
de wal op;
en zie, geopend worden de hemelen
en hij ziet de Geest van God
neerdalen alsof het een duif is
en komen op hem,
en zie, een stem uit de hemel
die zegt: dit is mijn zoon, de geliefde,
in wie ik een welbehagen heb!

[p. 49]

Het is met vertedering, bewondering en waardering dat ik dit allemaal overschrijf. Want laten wij eerlijk zijn: de Naardense Bijbel is als vertaling een groots, indrukwekkend werk. Zelfs bij een eerste, oppervlakkig lezen ontdek je: hier gaat het om vakmanschap, kennis, inzicht, toewijding. Het is een vertaling voor gevorderden, voor de fijnproever, goed bruikbaar in een liturgische dienst, handig om naast je te hebben bij het voorbereiden van een preek. Voor de vertaler, Pieter Oussoren, heb ik grote bewondering.

Recht te laten geschieden aan deze vertaling in een artikel als dit is echt niet te doen. Dus wil ik wat de Naardense Bijbel betreft volstaan met de jubeling van broeder 't Hart: ‘weinig minder dan een openbaring’!

Zoals de lezer al heeft kunnen aanvoelen: de voorkeur van de uwe gaat uit naar een ‘gewone’, onopgesmukte, zo-natuurlijk-mogelijke bijbelvertaling. Een bescheiden, onbaatzuchtige vertaling die - net als een schone, onbeschadigde ruit - geen aandacht voor zichzelf opeist, maar alleen zicht wil bieden op de inhoud, de záák.

Het evangelie is, geloof ik, voor het alledaagse leven, en voor alledaagse mensen. Dat betekent echter niet dat ik geen liefde en waardering heb voor wat belegener en wat ‘zwaardere’ vertalingen. Integendeel! Zeker niet wanneer het gaat om de poëtische gedeelten van de bijbel. Iedere vertaling heeft z'n charmes en zijn tekorten. Zoals we volgens Efeziërs 3 alle medegelovigen in de wereld nodig hebben om de lengte en de breedte, de hoogte en de diepte van Christus' liefde te begrijpen, zo hebben we de grondteksten en alle vertalingen in de wereld nodig om de rijkdom van het Woord ten volle aan het licht te brengen.

De Nieuwe Bijbelvertaling is een nederige, bescheiden vertaling. Ze wil hoofdzakelijk als doorgeefluik functioneren. De inhoud aan het licht brengen. In gewoon, alledaags Nederlands. Dat is voor mij het meest opvallende van deze vertaling: de tekst is zo gewoon, zo onopvallend.

Toegegeven, er zijn wat reacties geweest op ‘voederbak’ in plaats van de traditionele kribbe; bedenkelijk is het vervangen van ‘kinderkens’ in Lucas 10:21 door ‘eenvoudige mensen’; en het weglaten van de passage ‘ik zal opstaan’ uit de gelijkenis van de verloren zoon wordt waarschijnlijk door haast iedere prediker als bijna onvergeeflijk beschouwd. Toch is het een vertaling die z'n best doet om geen aanstoot te geven of aandacht te trekken.

Het is hoofdzakelijk aan deze soberheid te danken dat de Nieuwe Bijbelvertaling prettig en vlot leest, maar dan toch weer zonder al te populair of al te parafraserend te worden, zoals af en toe bij vertalingen als de Groot Nieuws Bijbel en Het Boek het geval is. De kracht kan ook een zwakte, een tekort worden. Vlotheid wordt al snel oppervlakkigheid. Hoe groter de hang is naar gewoon, eigentijds

[p. 50]

Nederlands, hoe groter het gevaar dat het oorspronkelijke al te vrij wordt weergegeven. Als de Naardense Bijbel vooral bestemd is voor de kenner en de ingewijde, dan is de Nieuwe Bijbelvertaling voor mijn gevoel bedoeld als volksbezit, als voorleesbijbel.

Dit dan wat de verpakking betreft. Inhoudelijk heb ik - met het oog op dit artikel - gekozen voor Matteüs. Daar speelt een stukje persoonlijke geschiedenis in mee. Op de universiteit las ik namelijk een keer een verhaal over een man die een vis moest gaan vangen. In de bek van de vis zou hij een munt vinden. Met de munt moest hij de tempelbelasting betalen. Ik had dat verhaal nog nooit gelezen. Het klonk mij meer naar een sprookje dan een bijbelverhaal. En toch, het stond er. In de bijbel. Bovendien nog in een evangelie. In Matteüs.

Met een kleine schok realiseerde ik mij dat er dingen in de bijbel waren die ik nog nooit onder ogen had gehad. Onmiddellijk besloot ik de bijbel systematisch te lezen. Van Genesis tot Openbaring, woord voor woord - geslachtsregisters, bouwinstructies, afmetingen, reinigingswetten, offerbepalingen, alles. Ondertussen heb ik de bijbel waarschijnlijk al tien keer op die manier doorgelezen. Ik weet nu ten minste: geen enkel woord in de bijbel dat ik nog niet onder ogen heb gehad. En het blijft boeien. Met Matteüs is het dus begonnen, met dat verhaaltje over de vis met een muntstuk in z'n bek.

Maar er is ook een literaire reden voor mijn keus. In Matteüs hebben we een grootse verteller aan het woord, iemand van wereldklasse. Iemand die de kunst verstaat om tussen de regels minstens evenveel te zeggen als in die regels zelf.

Dat is meteen al het geval in het geslachtsregister waarmee Matteüs zijn evangelie begint. Terloops gooit hij er vijf vrouwen tussen. Op zich al een omvangrijk sociaal-theologisch statement. En als je er dan op let wat voor vrouwen hij erin betrekt, besef je dat er hier nog véél meer tussen de regels schuil gaat. In Stille omgang geeft Willem Barnard een rake opsomming van de eerste vier vrouwen die vermeld worden: ‘Aan alle vier is een fatsoenlijk steekje los: Tamar, die de lichtekooi speelde, Rachab, de spreekwoordelijke Venuspriesteres, Ruth de Moabietische, die dus van incest herkomstig is; en “haar van Uria”, de vrouw die overspeels door David was overmand.’

Als je lang genoeg nadenkt over de aanwezigheid van deze vrouwen, dient zich opeens de vraag aan: waarom zoveel verwondering over de reputatie van de vrouwen die Matteüs in zijn geslachtsregister betrekt? - de reputatie van een aantal van de jongens die genoemd worden liegt er immers ook niet om: stamvader Peres met z'n losse zeden en vergeetachtigheid, slinkse David, afgodendienaar Salomo, Rechabeam die volgens eigen zeggen geen haarbreed zal onder doen voor de fiscale

[p. 51]

hardheid van zijn vader (1 Koningen 12:10 - let op het verschil in de vertalingen: Naardense Bijbel - ‘mijn pink zal dikker zijn dan mijns vaders lendenen’ en nbv - ‘mijn pink is dikker dan het lid van mijn vader!’).

Zijn de streken en vergrijpen van mannen minder erg dan die van vrouwen? Zo wordt de lezer al betrokken in lange, onderling verwikkelde verhalen en gedachtegangen, en dit terwijl hij of zij nog maar bezig is met de openingsparagrafen van Matteüs.

Maar de meestergreep komt nog. Een haast duizelingwekkend stukje ‘compositionele symboliek’. Zonder er een enkel direct woord aan te wijden, betrekt Matteüs namelijk tussen de regels door de hele bevrijdingsgeschiedenis van Israël op het leven van Jezus.

Met de kindermoord en de daaropvolgende vlucht naar Egypte als intro (terugschouwend beseft de lezer: inderdaad, in Egypte was er destijds - evenals rond de geboorte van Jezus - ook sprake van een kindermoord), legt de verteller een brug naar de gesuggereerde parallelvertelling met een terloopse aanhaling uit Hosea: ‘Uit Egypte heb ik mijn zoon geroepen’. Dus: Israël werd uit Egypte geroepen, Jezus werd uit Egypte geroepen.

De rest van het parallellisme verloopt zonder verdere bruggetjes of markeringen. Onzichtbaar, onvermeld, alleen maar door middel van compositie, wordt Israëls geschiedenis ook Jezus' geschiedenis. Zijn doop is zijn doortocht door de Rode Zee; de veertig dagen en de verzoeking zijn woestijntocht; de bergrede zijn Sinaï.

Dat de geschiedenis van Israël opnieuw is opgevoerd (en deze keer vervolmaakt) en dat er bovendien een nieuwe era is aangebroken, wordt heel terloops in 8:11 e.v. gesuggereerd: ‘Maar ik zeg u dat velen “van zonsopgang en zonsondergang” zullen komen en met Abraham, Isaak en Jakob zullen aanliggen in het koninkrijk der hemelen, terwijl de zonen van het koninkrijk zullen worden uitgeworpen naar de buitenste duisternis...’ (Naardense Bijbel).

Deze gesuggereerde, meevertelde Israëlgeschiedenis wordt in hoofdstuk 17 fraai afgerond met de verheerlijking op de berg. De Wet en de Profeten zijn zichtbaar aanwezig: Mozes en Elia.

En zo wordt even onopvallend, maar daarom niet minder aangrijpend en ontroerend, de tragische levensgeschiedenis van Mozes tot een bevredigend eind gebracht: hij die - na zijn leven eraan gewijd te hebben - het land Kanaän niet binnen mocht, staat nu met eigen voeten in het beloofde land. Ook zíjn intocht is door de Messias gerealiseerd.

Het kan niet anders: het verhaal dat begint met een vermelding van Abraham, de kinderloze, oude man wiens nageslacht zou worden als het zand der zee en in wie alle geslachten gezegend zouden zijn, eindigt met een rede over de laatste din-

[p. 52]

gen, en ten slotte met een profetisch vergezicht: ‘Mij is alle macht gegeven in de hemel en op de aarde. Ga dus op weg en maak alle volken tot mijn leerlingen [...] Ik ben met jullie, alle dagen, tot aan de voltooiing van deze wereld’ (nbv).

Vergeet niet: deze woorden zijn opgeschreven toen er nog maar een handjevol volgelingen van de Geliefde waren. Ze stelden echt niets voor. Toch wordt de koning die in eenvoud geboren was en aan wie de magiërs hulde hadden bewezen, door Matteüs profetisch uitgeroepen tot de koning der koningen, de koning van de wereld, de koning van het heelal.

De binnenvertelling in Matteüs, dit wil zeggen het gedeelte met de discipelen, verloopt cyclisch - het eindigt waar het begint: in Galilea. (Terloops: Jezus gaf het ‘zendingsbevel’ niet, zoals een doopformulier dat in vele protestantse kerken gebruikt wordt suggereert, bij zijn hemelvaart op de Olijfberg, maar enkele dagen daarvóór op een berg in Galilea.)

Voor de discipelen zijn zekerlijk van toepassing de klassieke woorden van T.S. Eliot:

We shall not cease from exploration
And the end of all our exploring
Will be to arrive where we started
And know the place for the first time.

Through the unknown, remembered gate
When the last of earth left to discover
Is that which was the beginning.

Naar het voorbeeld van broeder Maarten wil ook ik eindigen met een jubeling. Ik kan zeggen dat Matteüs als vertelling en verteller voor mij méér dan een openbaring is. Ik ken er maar een woord voor: meesterlijk.

De Zuid-Afrikaanse schrijver Louis Krüger (1955) woont sinds 1984 in Nederland en is schipperspredikant te Rotterdam. Romans: Die skerpskutter (1981, Eugène Maraisprys), 'n Basis oorkant die grens (1984), Donkerboskind (1985, Sanlamprys), Son op die water (1989), Gevaarlike land (1990), Herinnering aan Agnes (1995), Wederkomst (2001). Sinds 1985 is zijn werk steeds in het Nederlands vertaald, de laatste roman verscheen alleen in het Nederlands.