Liter. Jaargang 8

[p. 75]

Kritieken
Nieuw proza

Pesach in Praag

Van de romans die de laatste tijd bij Mozaïek verschenen, is Pesach in Praag van Frank Dorst zeker een van de aardigste. Dorst won in 2004 een verhalenwedstrijd van het Nederlands Dagblad, en zijn eerste roman, hoe onvolkomen ook nog, getuigt beslist van schrijftalent.

Het boek gaat over twee hoofdfiguren, van wie Jochem de belangrijkste is. Hij is een drieëndertigjarige man, woont in Praag, waar hij als journalist reisverhalen en populair-wetenschappelijke stukjes over de historie van Praag schrijft. Hij voelt zich nergens bij horen en houdt zich zoveel mogelijk afzijdig. Dat hij op gespannen voet staat met het heden, heeft zijn oorzaak in het verleden. Hij had een relatie met Liesbeth, maar zij pleegde zelfmoord. Hij worstelt met zijn schuldgevoelens daarover: door zijn eigen depressiviteit had hij te weinig oog voor haar, en de aanleiding voor haar daad was een brief van hem, waarmee hij hun relatie wilde beëindigen. Daarnaast worstelt hij met het verleden van zijn orthodoxe geloofsopvoeding, die verpersoonlijkt wordt door zijn vader.

Naast Jochem krijgt ook Liesbeth een stem. Twee hoofdstukken zijn vanuit haar beleving geschreven, zodat we inzicht krijgen in haar karakter, haar gedachten over de relatie met Jochem en haar worsteling met het verleden, dat gedomineerd wordt door een verbitterde moeder die zwelgt in zelfmedelijden en geen oog voor anderen heeft.

Het verhaal biedt dus conflictstof te over en boeit onmiskenbaar. Het speelt zich af tegen de aangename achtergrond van cultuur, historie en buitenlandse steden (naast Praag komen ook Leipzig en Salzburg voorbij). Er wordt weinig uit- en voorgekauwd, maar veel aangeduid en gesuggereerd, in een stijl die niet bijzonder, maar ook niet slecht is. Een beslist aardig punt van het boek is ook, dat het helemaal niet ‘verkondigend’ is, in christelijk-inhoudelijke zin. Jochem heeft afscheid genomen van zijn traditionele geloofsopvoeding, maar het is (ook aan hem?) nog niet duidelijk wat daarvoor in de plaats gekomen is. Dat open te laten, getuigt van durf.

Ik heb echter ook een paar bedenkingen tegen het boek. Ten eerste komen de figuren voor mij nauwelijks tot leven in visuele zin: ik zie ze niet voor me. Maar dit zou aan mij kunnen liggen. Ten tweede worden verleden en heden, belevenis en herinnering, voortdurend afgewisseld op een vermoeiende en soms verwarrende manier, soms middenin een alinea. Ik begrijp de bedoeling, maar de uitwerking is te extreem. Ten derde, en dat is mijn grootste bezwaar, blijft teveel stof onuitgediept. Het is mooi wanneer er veel aangeduid en gesuggereerd wordt, maar het krijgt hier de bijsmaak van effectbejag, doordat er verder zo weinig mee wordt gedaan. Ten slotte blijft er naar mijn gevoel teveel in de lucht hangen, per saldo. Ik had

[p. 76]

als lezer het gevoel meegenomen te worden ergens naartoe: waar gaat dit allemaal heen? Maar als ik ineens op de laatste pagina beland ben, denk ik verbaasd: huh, zijn we er al? Heb ik iets gemist? Ook bij herlezing behield ik dit gevoel.

Pesach in Praag is naar mijn gevoel een best lezenswaardig, maar nog niet helemaal geslaagd boek. Maar meer dan andere, bij Kok of Mozaïek recent verschenen romans, ervaar ik dit boek als ‘veelbelovend’: het zou best eens kunnen zijn, dat Frank Dorst zich ontwikkelt tot een goed schrijver. Ik ben benieuwd.

Ik verbind u door

Als je het nieuwe boek van Vonne van der Meer leest na dat van Frank Dorst, valt in de eerste plaats het enorme vakmanschap op en de onnadrukkelijke, maar weldadige professionaliteit van Vonne van der Meer. Ik verbind u door is niet alleen stilistisch gaaf, Vonne van der Meer weet ook de lezer nieuwsgierig te maken en te houden, spanning op te bouwen, en zinnen te schrijven die tot nadenken stemmen. Haar personages zie je meteen voor je. Een verwarrende perspectiefwisseling op bladzij 10 blijkt op bladzij 11 te maken te hebben met een bijzondere invalshoek: het verhaal wordt verteld vanuit het gezichtspunt van een engel, die de ik-figuur is. Hij/zij zweeft boven de wereld, volgt een aantal mensen, fluistert hun gedachten in of tracht op andere (onopvallende) wijze het menselijk handelen te beïnvloeden, vanuit een vooruitziende blik. Het is een goede engel - of er ook kwade zijn, wordt niet duidelijk. Of er nog collega's hemelingen actief zijn, ook niet. Ook een goddelijke opdrachtgever ontbreekt. Kwaad echt verhinderen kan hij niet: ‘ik heb geen handen waarmee ik kan ingrijpen, geen stok, geen vlammend zwaard. Mocht er een lezer zijn die meende dat mijn positie benijdenswaardig is, zo tussen hemel en aarde en overal te kunnen binnendringen, in slaapkamers, liften, gedachten, dan is die nu hopelijk uit de droom geholpen.’ (150)

Het verhaal gaat over een probleem dat de mensheid al eeuwenlang in religie, filosofie en dagelijks leven heeft beziggehouden: de loop der dingen. Waarom gebeurt wat er gebeurt? Is er zoiets als noodlot en voorbeschikking of is alles toeval? Zijn er goden die ons leven sturen? Hoe zit het met de vrijheid en de verantwoordelijkheid van de mens?

Van der Meer verwijst naar de zgn. ‘chaostheorie’ van de Amerikaanse meteoroloog Edward Lorenz, volgens welke de vleugelslag van een vlinder op de ene plek, op den duur elders een tornado kan doen ontstaan, ook wel genoemd het ‘butterfly effect’. Als ik het goed begrepen heb, gaat het in deze theorie om het verklaren van afwijkingen/verstoringen in systemen, waarmee gepoogd wordt het onverklaarbare weer verklaarbaar te maken.

In Ik verbind u door veroorzaakt een onaangename opmerking van de ene vrouw tegen de andere zo'n vlindereffect. De opmerking staat aan het begin van een keten van onaangenaamheden: mensen die haast automatisch het kwaad dat hun aangedaan wordt, afreageren en zo doorgeven aan een ander, totdat ergens (negen personages verderop) een storm losbreekt. Dat impliceert een redelijk negatief mensbeeld: de mensen zijn in dit boek nauwelijks in staat deze noodlottige ketens te doorbreken. Daarvoor zijn engelen nodig, die de mensen een beetje proberen bij te sturen, door ze iets in te fluisteren, en zo een liefdevol gevoel of een positieve

[p. 77]

gedachte teweeg te brengen. Niet dat de mensen zo bewust kwaad doen - dat zou nog duiden op gemaakte keuzes. Ergens zegt de engel: ‘toch raakte niet iedereen besmet’. Alsof het kwaad een virus is, dat de mens zelf niet ziet en dat daardoor vanzelf overspringt. Overigens kan ook het goede zichzelf soms voorplanten in een positieve keten. In beide gevallen is de mens een beetje een sullig wezen, dat wel het vermogen heeft het kwade om te smeden tot iets goeds, of zich juist voor het goede af te sluiten, maar dat zich doorgaans rustig mee laat dobberen op de golven van zijn emotie.

Het is allemaal aardig bedacht. Het boek boeit ook wel, en laat zich door zijn vertelwijze gemakkelijk ‘in één adem’ uitlezen, maar op termijn bleek het verhaal toch niet veel indruk op mij te hebben gemaakt. Ik heb het boek nu tweemaal gelezen, en beide keren vervluchtigde de herinnering eraan heel snel. Dat heeft wellicht te maken met de veelheid aan personages, waarvan het ene wel belangrijker is dan het andere, maar waarbij het ontbreekt aan een of twee sterke hoofdkarakters die het boek een duidelijk gezicht geven, zoals meestal in romans het geval is. Ik verbind u door voelt meer als een keten verhalen met een rode draad, dan als een roman.

Ten tweede roept het - op zichzelf aardige - idee van de bijsturende engel een aantal vragen op die afleiden van het verhaal - wat ik bijvoorbeeld niet had bij De ontdekking van de hemel. Het engelwezen in Ik verbind u door heeft trillende pennen en ruisende veren, wat door zijn concreetheid in tegenstelling is met zijn onzichtbaarheid. Het kan wel influisteren, maar het heeft geen handen om werkelijk in te grijpen. Het is letterlijk boven ons verheven, maar het kan tegelijkertijd maar op één plaats tegelijk zijn, en moet soms kiezen wie hij zal volgen. En van ‘collega's’ geen spoor - wel van een andere ‘stem’, die iets negatiefs influistert - een engel van het kwaad? - maar over wie verder niets wordt gemeld. Is het dan toch drukker in de lucht dan het lijkt?

Daarbij maakt het ‘idee’ achter het boek ook niet al te veel indruk op mij. Ik herken mij niet in het beeld van mensen die pas iets goeds doen als ze ‘van zichzelf verlost’ zijn, en heb moeite het idee van de sturende engelen serieus te nemen buiten de roman om. Ik verbind u door roept diepe vragen en eeuwenoude problemen op, maar weet daar naar mijn oordeel weinig substantieels over te zeggen.

Est

Bij het lezen van zijn meestal amusante en vaak scherpe columns in het Nederlands Dagblad had ik me al eens afgevraagd, of Adrian Verbree ook in staat zou zijn tot het schrijven van literair proza. Na het lezen van zijn novelle Est, die verscheen als clk-actieboekje tijdens de Boekenweek, heb ik daar hevige twijfels over. Verbree probeert nadrukkelijk mooi en beeldrijk te schrijven (en verzint soms ook een aardig beeld), maar zijn manier van vertellen is veel te uitgebreid en uitleggerig. De toon van de conversaties doet door de joligheid en plagerigheid vaak wat tuttig aan.

Het verhaal is even flauw en clichématig als Wolkers' Boekenweekgeschenk Zomerhitte. Het

[p. 78]

gaat over een student die met een burn out neerstrijkt in een dorpje, om er tot rust te komen. Er hangt een gaandeweg sterker wordende dreiging in de lucht; het ‘einde der tijden’ lijkt te naderen. Dan verschijnt, als was het in een verhaal van Meint R. van den Berg, op de ene na de andere gevel het woordje Est, wat betekent dat in dat huis oprecht geloof wordt gevonden. Dat zou de hoofdpersoon, die worstelt met zijn geloof en dat van zijn ouders, ook zo graag bezitten. En ja hoor, op het eind gebeurt dat ook, zij het via het nummerbord van een auto. Hij is gered! Aan de verlorenen wijdt hij geen enkele gedachte.

Wel verwoordt hij een aantal christelijke noties via uitspraken van twee vrouwelijke bijpersonages: ‘Ik geloof in wonderen, ik geloof in de moraal waar Jezus voor staat en ik geloof dat Hij zich voor ons kwam opofferen. En dat ik dat geloof, gaat ergens tegen mezelf in. Want ik wil ook mezelf en onafhankelijk zijn.’ Een andere vrouw verwoordt het zo: ‘Als God niet bestaat, wat heeft het leven dan voor bedoeling? Zijn we hier “zomaar”? Ben je mooi klaar mee als je gehandicapt bent. Ik zou me zonder hoop voelen. Zolang God bestaat, is er hoop. [...] En Jezus. Hij spreekt me aan [...]. Hij is eerlijk, doet niet aan oude koeien, en gaf zijn leven voor mij.’ Orthodoxe theologie in een ‘toffe’ verwoording. Maar wat die ‘opoffering’ van Jezus dan meer zou kunnen inhouden dan de verzekering van eigen zielenheil, blijft ongezegd. Het is merkwaardig dat Verbree, die in zijn columns zo door oppervlaktes heen kan prikken, hier blijft steken in dit soort religieuze ik-gerichtheid.

Tenslotte nog dit: ik heb al in geen jaren zo'n lelijk, amateuristisch omslagontwerp gezien als van dit boekje. De letters est, die volgens het verhaal in Times New Roman (een schreeflettertype) zijn gezet, hangen ook nog eens schreefloos in de lucht.

Dirk Zwart

Frank Dorst, Pesach in Praag. Mozaïek, Zoetermeer 2004, 148 blz., €13,90

Vonne van der Meer, Ik verbind u door. Contact, Amsterdam 2004. 176 blz., paperback €14,90; gebonden €18,90.

Adrian Verbree, Est. Uitg. De Vuurbaak i.s.m. het clk, 96 blz., €7,50.

Dirk Zwart (1962) is neerlandicus en componist/kerkmusicus.