Liter. Jaargang 8

[p. 79]

Die toverlantaarn van verhalen

De volledige titel zou de koper op verkeerde gedachten kunnen brengen. Oevertaal. Gevolgd door het essay Onder de wolk van Van der Graft bevat geen proza, maar alleen poëzie. Ook het ‘essay’ is dus poëtisch. Het bestaat uit drie gedichten, voorafgegaan door een tweetal bijbelteksten die als motto dienen.

Vanwaar dan toch de betiteling als essay? Is het een plagerig spel met de lezer, die inderdaad even op het verkeerde been gezet wordt? Of een poging om alle breedvoerige essayistiek in het juiste perspectief te zetten, door hier kernachtig iets wat er echt toe doet te verwoorden? Het is mogelijk, maar ik denk dat er nog iets meespeelt.

Het werkwoord essayer betekent namelijk niet alleen ‘proberen’, maar ook ‘beproeven’ of zelfs ‘toetsen’. Men kan goud essayeren. Het wordt dan beproefd op zijn gehalte. Zo zal, naar 1 Korinthiërs 3, ook ‘eens iegelijks werk’ door vuur beproefd worden. Slechts wat wezenlijk is, blijft dan over. Ik heb de indruk dat Van der Graft op deze manier essayeert.

‘Gij met die hoofdletter g van God,’ begint hij, schijnbaar nogal oneerbiedig. En enkele regels verder staat er inderdaad: ‘Voor U heb ik respect maar geen eerbied.’ De aanspreekvorm Gij mag Van der Graft dan handhaven, veel meer dan een vooroorlogse gewoonte is dat niet. Deze God, die alles verzonnen heeft, ‘ook de dood van wat leeft en het licht dat uitdooft’, is Hij het albesturend Opperwezen uit de psalmberijming van 1773? Het lijkt erop: Hij wordt een ‘naamloze grote allesomvatter’ genoemd.

Dat Hij naamloos is, impliceert dat Hij niet aanspreekbaar is. Misschien wordt Hij wel aangeroepen, maar, eindigt Van der Graft het eerste gedicht van zijn essay: ‘je ziet mij niet staan als ik aanhankelijk / jank om aandacht, als een hond, als een kind.’ Deze God is de aanspreekvorm Gij blijkbaar niet waard - als het eropaan komt, wordt Hij ‘je’.

Buiten de wereld is het ‘blind’, begint het tweede gedicht, ‘je luistert toch niet. Niets ben jij, alles / misschien, maar niets voor mij’. En dan komt het:

[...] Wat ik geloof
(of is dat weer te veel gezegd), waar ik

aan hecht is die toverlantaarn van
verhalen, over een wolk die meeschoof

en als het donker werd, nestelde in die
wolk een zwerm daglicht, dat was dan genoeg.

[p. 80]

Uiteraard is dit een verwijzing naar Exodus 14, waar verteld wordt hoe een wolk zich nestelde tussen het volk Israël en de achtervolgende Egyptenaars. ‘En de wolk was tegelijk duisternis en verlichtte de nacht.’ De God die zich in een verhaal als dit laat kennen, daarin gelooft Van der Graft, zij het schroomvallig. Ik moest opzoeken wat een toverlantaarn was, het lijkt me ook een vooroorlogs iets, maar het blijkt een verre voorloper van onze beamers en diaprojectoren. Zo werken de bijbelverhalen ook: ze toveren licht in het donker, niet zomaar licht, maar iets waar men in geloven kan. Dit beeld rijmt overigens mooi op het vertelde over de wolk die de nacht verlichtte.

Met deze ‘mensentaalvormige’ is wel een relatie mogelijk, al is die niet zonder spanning:

[...] jou kan ik haten,
tegen je praten, hallo zeggen, met wie

zwijg ik, zelfs gaandeweg van je houden, on-
wennig. [...]

Aldus verwoordt Van der Graft nog eenmaal zijn credo. De traditionele godsvoorstelling wordt beproefd, geëssayeerd; deze God blijkt doof wanneer de mens echt gehoor zoekt. De God van de bijbelverhalen, die wél een naam heeft, met Hem kan een mens, om ook maar eens een ouderwets woord te gebruiken, wandelen.

Er zijn, dacht ik, wel vragen te stellen bij deze gedachtegang, die me een late echo van barthiaanse religiekritiek lijkt. Maar theologische of filosofische vragen hebben Van der Graft niet bekommerd, en naast deze zo persoonlijke poëzie klinken ze al snel te massief. Het is ook anders te zien: waar in onze poëzie is de belijdenis van de ‘boos uit het pantheon / weggelopen verloren zoon’ zo onmiskenbaar?

En: waar klinkt de taal aan de oever van de welbekende rivier zoals in het openingsgedicht van deze bundel? Ik citeer het geheel.

Er is nog zoveel te doen,
nalezen wat ik toen
had moeten weten, orde

scheppen in wat geworden is,
tijd hebben, heten

zoals ik genoemd ben.

Gert van de Wege
Van der Graft, Oevertaal, gevolgd door het essay Onder de wolk. Hengsteboer, Utrecht 2004. 24 blz., isbn 90 805512 3 6, €15,95. Voor abonnees poëziereeks €12,95 (Cartesiusweg 79, 3534 bb Utrecht, [e-mail]).
Gert van de Wege (1978) is docent Nederlands en recensent voor het Reformatorisch Dagblad.