Liter. Jaargang 7

[p. 86]

Wie is God?

‘(God is iemand) met veel te lang, in het midden gescheiden, briljantine-doordrenkt haar, gekleed in witte jurk met afgeborduurd halsje, en liefst zonder geslachtsdelen, of, in ieder geval, zonder seksueel verkeer.’ Volgens Van het Reve (in Tirade 115/116, 1966) stellen veel te veel mensen zich God op deze manier voor. ‘Dat is hun beeld, waarop ze recht hebben, en waarvan het hun recht is te getuigen.’ Het is in ieder geval niet Van het Reves God, zoveel is duidelijk. Maar wat hij duidelijk wilde maken met zijn eigen bekende platvloerse beschrijving van zijn God, was dat God voor ieder mens bestaat in een hoogst persoonlijk beeld, zijn eigen godsbeeld.

Bij uitgeverij Contact is een bloemlezing verschenen met de titel God verzameld waarin vele godsbeelden van even zovele auteurs zijn opgenomen. De samenstelster Stamperius spreekt niet over het boek Nader tot u van Reve, waaruit deze kwestie voortkwam. Zij besteedt er geen aandacht aan, terwijl zij in feite wel in kaart probeert te brengen waar Reve voor streed: het recht op individuele godsbeelden. Teksten van Reve heeft ze sowieso niet opgenomen. Jan Wolkers is er wel, en Maarten 't Hart en Desanne van Brederode. Dat is natuurlijk ook dé kwestie bij bloemlezen: welke teksten wel en welke niet? De keuze is subjectief en dus discutabel. Want welke teksten steken er met kop en schouders bovenuit? En waarom? Deze bloemlezing geeft een heel aardig idee van wat er aan teksten over God in Nederlandse boeken te vinden is. Maar het resultaat verrast ook nauwelijks.

Stamperius heeft dit boek bestemd voor de mensen die wel eens aan het doodgewone willen ontstijgen. Volgens haar ‘is literatuur bij uitstek geschikt om God aan de orde te stellen. Want literatuur is beeldtaal en over eeuwige dingen kan alleen in beelden worden gesproken.’ Zo kiest ze bijvoorbeeld voor Nicolaas Beets' ‘De moerbeitoppen ruischten’:

De moerbeitoppen ruischten;
God ging voorbij;
Neen, niet voorbij, hij toefde;
Hij wist wat ik behoefde,
En sprak tot mij.

Sprak tot mij in den stillen,
Den stillen nacht;
Gedachten, die mij kwelden,
Vervolgden en ontstelden,
Verdreef hij zacht.

[p. 87]

 

Hij liet zijn vrede dalen

 

Op ziel en zin;

 

'k Voelde in zijn vaderarmen

 

Mij koestren en beschermen,

 

En sluimerde in.

 

 

 

Den morgen, die mij wekte

 

Begroette ik blij.

 

Ik had zoo zacht geslapen,

 

En Gij, mijn Schild en Wapen,

 

Waart nog nabij.

Stamperius legt uit waar die moerbeitoppen vandaan komen: God zegt tot David dat hij tegen de Filistijnen op moet trekken als hij een geruis hoort in de toppen van de moerbeibomen. Beets gebruikt dat bijbelse beeld enigszins buiten de context om de vrede die hij ervaart weer te geven.

De samenstelster verklaart de opgenomen gedichten en verhalen vaker doeltreffend en voert op die manier als het ware de lezer aan de hand mee door het boek. Soms is dat plezierig, maar vaak ook wekt die sturende hand wrevel op. Datzelfde geldt voor de ordening van de bundel. Dit gedicht van Beets is opgenomen onder het thema ‘De bijbel’. Er is voor vijftien thema's gekozen om zo veel mogelijk afwisseling in de bundel te brengen. Toch is ook die keuze een persoonlijke. Laat mij als lezer maar vrij. Wat grasduinen, wat opsnuiven, of gewoon lekker lezen van a tot z.

De samenstelster neemt onder het kopje ‘Werelds protest’ bijvoorbeeld een tekst op van Atte Jongstra. Ik citeer de eerste regels.

God

god Verhaalfiguur van grote onmetelijkheid, verantwoordelijk voor geluk en ongeluk.
Kan goed opruimen (? zondvloed) en wordt vaak vergeefs aangeroepen: ‘Je hebt er een
rotzooi van gemaakt, zoek het dan ook zelf maar uit.’

Mijns inziens niet zozeer een protest, als wel een soort definitie van God. Het zou dus ook passen onder ‘Godsbeelden’, een ander thema van Stamperius. En dat is precies wat ik tegen heb op een indeling naar thema: die is te arbitrair. Want indelen naar thema dwingt blijkbaar tot interpreteren. Een literair gezien zeer armzalige definitie van Jongstra overigens. Er zijn talloze schrijvers die deze ideeën onder woorden kunnen brengen, maar dan vele malen welluidender.

En dat gebeurt ook. Er is werk opgenomen dat enkele honderden jaren beslaat, van Joost van den Vondel tot Toon Tellegen. Duidelijk wordt dat het krachtige geloof van Vondel - ‘Heilig, heilig, nog eens heilig, / Driemaal heilig: eer zij God.’ - via vele auteurs langzamerhand overgaat in het cynisme van Tellegen - ‘Toen de mensen eenmaal groot waren en al-

[p. 88]

machtig, / na lang wachten, / vonden zij God, / ergens verkleumd in het donker op de grond.’ - Tellegen weet op poëtische wijze zijn beeld van God haarscherp neer te zetten. De God van de Nederlandse auteurs is geworden wat Reve voorstond: een individuele God, geschapen naar het beeld van iedere auteur.

Gelukkig ontbreken ook de juweeltjes niet. Carry van Bruggen bijvoorbeeld is in staat om de lezer totaal te betrekken bij de gebeurtenis en het mysterie te bewaren. In het boek Het huisje aan de sloot (1921) is er het kind, de hoofdpersoon, en het gelooft volkomen, maar het twijfelt aan het geloof van de volwassenen. Het is seider, de avond waarop de uittocht van het joodse volk uit Egypte wordt herdacht.

Waarom heeft vader de deur gesloten met sleutel en knip? Waarom heeft vader het zo stil en zo laat gedaan? Acht vader de moordenaar [die in de buurt twee mensen heeft vermoord, mb] sterker dan de Doodsengel in Egypte? Vertrouwde vader niet op de Bijzondere Bewaking?
Gelooft vader misschien niet in de Bijzondere Bewaking?
Ze wordt, zo zittend, te koud en te moe, ze wil gaan liggen. Maar het kussen is koud, de matras is koud, en de koker, waarin ze haar benen schuift, is koud. Haar hoofd doet pijn en ze sluit de ogen... er is geen omzweving van Bijzondere Bewaking meer... het donker suist leeg om haar heen, ze is alleen... ze is bang.

De uitdaging is om te blijven zoeken en ook te vinden, de teksten die het mysterie tasten maar niet verstoren en God God laten.

Marieke Bijl
Hannemieke Stamperius, God verzameld. Bloemlezing gedichten en verhalen. Contact, Amsterdam 2004. 331 blz., €22,50.

Marieke Bijl-van Daalen (1973) was docente Nederlands aan het Johannes Fontanus College te Barneveld en is dat nu aan de pabo van de Gereformeerde Hogeschool te Zwolle.