Liter. Jaargang 7

De bijbel literair

De Bijbel literair, onder redactie van Jan Fokkelman en Wim Weren, is een lijvig boekwerk, waarin alle bijbelboeken worden weergegeven naar inhoud en structuur. Men vindt er geen gedetailleerde toelichtingen bij elk vers in, zoals in commentaren (als de zgn. Korte Verklaring) en ook geen historische achtergronden of andere specifieke informatie. Het geeft de grote lijnen van elk bijbelboek weer: de structuur van het boek als geheel, de opbouw, de relaties tussen de afzonderlijke delen ervan en een weergave van de inhoud. Men zou het als het uittrekselboek-van-de-bijbel kunnen zien. Maar het besteedt ook aandacht aan de onderlinge, tekstuele verbanden (citaten e.a. tekstuele verwijzingen, maar ook inhoudelijke verwijzingen) tussen de bijbelboeken. De ondertitel van De Bijbel literair luidt dan ook: Opbouw en gedachtegang van de bijbelse geschriften en hun onderlinge relaties.

Ik ben zelf grootgebracht met de traditionele bijbelvisie, waarin de verzameling geschriften die ‘bijbel’ is gaan heten, eigenlijk als één groot boek wordt beschouwd, geschreven door God zelf. En al sijpelt er bij een deel van de theologen binnen de orthodoxie langzaamaan het besef door, dat er bij deze visie allerlei relevante vragen te stellen zijn (zoals: hoe zit dat precies met de ‘goddelijke inspiratie’ bij de bijbelschrijvers; zijn sommige bijbelgedeelten wel letterlijk bedoeld, of is er toch sprake van metaforisch taalgebruik? etcetera), voor de meeste ‘gewone gelovigen’ is de bijbel nog steeds ‘van kaft tot kaft’ Gods Woord, wat wil zeggen dat de bijbelverhalen niet alleen ‘waar’, maar vooral: echt gebeurd zijn. De schepping, de zondeval (het spreken van de slang!), de zondvloed, de wonderen van de profeten, Jona in de grote vis, Job als testcase van vroomheid: allemaal echt gebeurd, op de manier zoals God het zelf heeft laten beschrijven. Want als het ene niet echt gebeurd zou zijn, waarom het andere dan wel? En als je èrgens begint, waar houdt het dan op? Dan komt op den duur zelfs de opstanding van Christus op losse schroeven te staan, en ‘als Christus niet opgewekt is, is ons geloof ijdel, en zijn wij de beklagenswaardigste van alle mensen’...

Zulke gelovigen zijn huiverig voor alles wat riekt naar ‘modern’. Alles wat maar enigszins

[p. 77]

te maken heeft met uiteenlopende zaken als historisch-kritisch onderzoek, moderne bijbelwetenschap, bevrijdingstheologie, feministische theologie, narratieve theologie en wat dies meer zij, wordt ervaren als vormen van ‘schriftkritiek’, die afbreuk doen aan de het goddelijke-openbaringskarakter van de bijbel. Binnen de orthodoxie worden de drie ‘belijdenisgeschriften’ uit de zestiende eeuw in feite boven de bijbeltekst zelf gesteld. De orthodox-christelijke theologie pretendeert zich te laten leiden door de tekst van de bijbel, maar leest deze door de bril van ‘de belijdenis’, die het kader vormt, dit wil zeggen de ruimte èn de begrenzing, waarin de bijbel kan of mag worden gelezen.

Het heeft bij mijzelf bijzonder lang geduurd, voordat ik doorkreeg dat deze manier van bijbellezen misschien niet het volle recht doet aan de bijbeltekst, dat deze verdient. Het heeft mij zeer geholpen om eens een tijd geen bijbel te lezen. En vervolgens, om complete bijbelboeken te lezen in het hedendaags Nederlands van de Nieuwe Bijbelvertaling. Ik heb het idee dat ik nu onbevangener kan lezen, waardoor ik bijbelboeken nu meer ga zien in hun eigenheid: nog steeds vertrouwd, maar tegelijk vreemd en wonderlijk. Zoals men een tijdlang met iemand kan samenleven, maar hem niet werkelijk ziet, en na een tijdje afstand genomen te hebben hem opnieuw mag ontdekken en dieper leren kennen... (Waarmee ik volstrekt niet wil zeggen dat ik de bijbel vroeger niet, maar nu ineens wel begrijp.) Ik heb het gevoel dat ik de bijbelboeken nu beter zie als de verzameling ‘oude, knoestige, listige, niet zelden zeer ontroerende teksten’ die zij is (zoals Nicolaas Matsier schrijft in zijn prachtige boekje De bijbel volgens uit 2003).

Daarmee is - om misverstanden te vermijden - de relevantie van de bijbel als ‘Gods Woord’ voor mijn eigen leven zeker niet verdwenen, maar deze moet wel herijkt en opnieuw ontdekt worden. Het is als op weg gaan, maar nog niet weten waar je zult uitkomen. Of, misschien een beter beeld: als een verloren zoon terugkeren, maar ontdekken dat het huis van je jeugd tijdens je afwezigheid ingrijpend verbouwd en vertimmerd is.

Relevante lectuur in dit zinvolle, maar ingewikkelde proces zijn voor mij onder andere de boekjes van oudtestamenticus C.J. Labuschagne geweest (zoals Zin en onzin rond de bijbel en Zin en onzin over God), het moedige boek van G.J. Nijhof Van kaft tot kaft. De theologie van een gesneden beeld (2002), maar vooral de boeken van Lambert Wierenga, romanist/literatuurwetenschapper aan de Universiteit van Groningen. Ik aarzel niet zijn boek De macht van de taal / de taal van de macht. Over literatuurwetenschap en bijbelgebruik (1996) briljant te noemen, hoe stug en ontoegankelijk het ook geschreven is. Het heeft mij moeite gekost erin door te dringen, maar het is het meest relevante boek over theologie en bijbellezen dat ik tot nu toe ben tegengekomen, en het is een blamage dat in de recente discussie die in gereformeerd-vrijgemaakte kring gevoerd is over schriftgezag, Wierenga's werk totaal genegeerd is, terwijl hij toch - en dat is voor vrijgemaakten altijd heel belangrijk - tot ‘de eigen kring’ behoort.

Ik hoop ooit nog eens, met het bijbelboek Jona als uitgangspunt, dieper op deze dingen in te kunnen gaan, maar wil mij nu richten op De Bijbel literair. Dit boek komt zeker niet uit ‘orthodoxe hoek’, maar zou juist voor orthodox-gelovigen interessant kunnen zijn, omdat een ‘literaire’ benadering van de bijbelboeken volgens mij uiterst vruchtbaar en noodzakelijk is. Zoals Wierenga benadrukt: het enige wat we hebben is ‘de tekst’. Gods Woord komt tot ons in de gestalte van teksten. En het allereerste wat we dus, als bijbellezer (gelovig of niet),

[p. 78]

moeten doen, is: de tekst tot zijn recht laten komen. En dat is wat De bijbel literair beoogt: de tekst tot zijn recht laten komen, door het zorgvuldig analyseren en beschrijven van de structuur, opbouw, relatie tussen de onderdelen ervan en de relatie ervan met andere bijbelboeken/-teksten.

Het woord ‘literair’ kan in dit verband voor misverstanden zorgen. ‘Literair’ impliceert voor mij althans dat het gaat om verhalen, romans, poëzie, kortom: fictie, verzinsels, schoonheid. En niemand zal ontkennen dat er schoonheid in de bijbel is, dat er prachtige liederen, gedichten, spannend vertelde verhalen, gelijkenissen en parabels in staan. Maar er staat toch ook ‘gewone’ taal in de bijbel: wetgevingen, namenlijsten, redevoeringen, betogen, verslaggeving van gebeurtenissen. De bijbel is vooral een (heils-)geschiedenisboek, toch? Alles wat in de bijbel staat (afgezien van gelijkenissen en parabels) is toch zeker echt gebeurd?!

Op die manier is het adjectief in De Bijbel literair niet bedoeld. De Bijbel structuuranalytisch en intertekstueel zou een titel geweest zijn die meer recht doet aan het boek, als hij niet zo lelijk was. Of alles in de bijbel echt gebeurd is, daar gaat het in dit boek helemaal niet over. Het gaat ook niet over de ontstaansgeschiedenis of overlevering van de diverse bijbelboeken. (Het boek is dus bepaald geen exponent van wat C.S. Lewis in zijn ‘Brief aan Malcolm xiia’ in Liter 32 de ‘literair-historische bijbelkritiek’ noemt.) Het boek gaat ook niet over de betekenis die de bijbelboeken in hun eigen tijd, voor de lezers of hoorders van toen gehad hebben. De Bijbel literair accepteert de vorm waarin de bijbelboeken uiteindelijk aan ons overgeleverd zijn, en focust op de vraag: waarom is datgene wat er staat, zó opgeschreven en vormgegeven? ‘De beste manier om toegang te krijgen tot de inhoud of zeggingskracht van een tekst is volop aandacht schenken aan de vorm ervan’, staat er in het ‘Ten geleide’. ‘Literair lezen betekent oog hebben voor de poëtische functie van de taal. Niet alleen wat er gezegd wordt is van belang, maar ook het hoe van het gesprokene of geschrevene legt gewicht in de schaal.’ Daarbij gaat het dus niet zozeer om de schoonheid van verhalen, beelden of formuleringen, maar om aandacht voor de vraag: wat betekent het, binnen de tekst, dat iets zó gezegd c.q. verteld wordt. En dan blijkt er in de bijbel veel en veel meer ‘structuur’, verteltechniek en ‘literaire’ stijl te zitten dan ik ooit vermoed had.

In De Bijbel literair worden de bijbelboeken (soms in combinatie) bekeken als het geheel dat ze zijn, of in de loop der tijd zijn geworden. Een mooi voorbeeld daarvan biedt het hoofdstuk over het boek Daniël, dat uit uiteenlopende soorten tekst bestaat en dat zelfs in twee talen (Aramees en Hebreeuws) overgeleverd is. Eerdere onderzoekers hebben dan ook verondersteld dat het boek Daniël een samenvoeging is van een aantal afzonderlijke, zelfstandige teksten. Maar De Bijbel literair bespeurt juist een duidelijke eenheid in het boek, op grond van het steeds terugkeren van bepaalde uitdrukkingen, alsook door de vaststelling, dat ‘de structuur van het geheel overeenkomt met zowel die van het verhaal over Jozef in Genesis 37-50 als met die van het bijbelboek Ezra [...]. Dat is een ongewone opzet, die veel van de literaire problemen in het boek verklaart.’

Opvallend in De Bijbel literair is dat, waar een confrontatie wordt aangegaan met gangbare opvattingen of inzichten, die telkens gebeurt vanuit de bijbeltekst zelf. Een voorbeeld uit het hoofdstuk over de brief aan Filemon: ‘Dat Onesimus een weggelopen slaaf zou zijn, zoals in het verleden meestal werd verondersteld, blijkt nergens uit de tekst.’ En verderop: ‘De con-

[p. 79]

ditioneel geformuleerde zin maakt duidelijk dat het hier slechts om een mogelijkheid gaat en geenszins om een vaststaand feit, zoals vaak is aangenomen. Dat Onesimus een dief zou zijn geweest, kan uit Paulus' belofte niet worden opgemaakt.’

Na inleidende hoofdstukken over de oudtestamentische verhalende bijbelboeken, de oudtestamentische poëtische teksten en de nieuwtestamentische brieven, worden alle bijbelboeken behandeld door diverse scribenten. Dat maakt dit boek, afgezien van de inleidende hoofdstukken, niet zozeer tot een smakelijk leesboek waar je lekker mee op de bank gaat zitten, maar eerder tot een naslagwerk dat je gebruikt om wat meer inzicht te krijgen in de opbouw en gedachtegang van een bepaald bijbelboek. En dat lijkt me relevant genoeg voor gelovigen van welke theologische richting dan ook. Misschien wel in het bijzonder voor diegenen die het reformatorische ‘Sola Scriptura’-ideaal hoog in het vaandel hebben.

Dirk Zwart
Jan Fokkelman en Wim Weren (red.), De Bijbel literair. Opbouw en gedachtegang van de bijbelse geschriften en hun onderlinge relaties. Meinema/Pelckmans, Zoetermeer/Kapellen, 768 blz., €65,00.