Liter. Jaargang 6

[p. 69]

Margreet Hogeterp
‘Poëzie is een fantastische religie’
In gesprek met Cándani, Mowaffk Al-Sawad en Maba Kudivwila

‘Ik geloof sterk in spiritualiteit; je kunt contact maken met het spirituele door contact te zoeken met jezelf,’ zegt de Surinaamse schrijfster Cándani (pseudoniem van Asja Radjkoemar), die een hindostaanse achtergrond heeft. ‘Dat doe ik door te schrijven. Mijn gedichten zijn een soort van zoektocht.’

In haar dichtbundel Een zoetwaterlied schrijft zij over het leven van mensen in Nickerie, het rijstdistrict van Suriname. Aan het begin van de negentiende eeuw werden immigranten uit Brits India in Suriname gecontracteerd en tewerkgesteld op het land. Achtereenvolgens beschrijft Cándani de fases van slavernij, de immigratie, de nakomelingen van de immigranten en ten slotte de trek naar Nederland. Ook het hindoeïstische geloof is op een subtiele manier een thema in deze bundel. Zo schrijft zij bijvoorbeeld:

immigranten zijn zij
voor wie de aarde dichter bij het leven staat
dan de Rig Veda

planten oogsten scheppen lachen en dromen
wat is een hindoestaan
die niet van de akker afweet

‘De realiteit van de doorsnee hindostaan is niet de Rig Veda,’ licht Cándani toe. ‘De realiteit is het harde dagelijkse leven, zeker van de contractanten, maar ook van de vele immigranten die later naar Nederland vertrokken.’

Dit harde dagelijkse leven keert in haar gedichten over Nickerie ook voortdurend terug:

in dagelijkse plantagegesprekken
lag het accent
op doorgaan, doorgaan, doorgaan
hier lag het leven omlijnd
de dagtaak had haar ritme

[p. 70]

Maba Kudivwila en Cándani (Foto: André Gerards).

[p. 71]

 

buiten dit was er niets

 

dromen waren tijdverspilling

 

voor een contractant

‘Vraag hindostanen wat er in de Rig Veda staat, en de meesten zullen geen antwoord kunnen geven,’ meent Cándani. Desalniettemin staat haar poëzie vol met verwijzingen naar hindoeïstische goden, godinnen, gebruiken en rituelen. ‘Zelf heb ik afstand genomen van het hindoeïstische geloof. Maar omdat ik schrijf over een tijd waarin het geloof voor deze contractanten een belangrijke rol speelt, verschijnt de religieuze beeldspraak ook in mijn poëzie.’

Ook de Iraakse schrijver Mowaffk Al-Sawad heeft afstand genomen van de traditionele islam. In zijn bundel Stemmen onder de zon, waarin hij zijn ervaringen in een vluchtelingenkamp beschrijft, schrijft hij: ‘Ik hoor regelmatig lange en naïeve discussies over ons noodlot. Allah zou het zo gewild hebben. Alsof hij hiermee ons geduld op de proef wil stellen. Wat voor test is dat nou? Ik heb er nooit zin in gehad en ik ben er vast allang voor gezakt.

Maar het feit dat ik de koran zelf niet letterlijk neem, wil niet zeggen dat ik niet dankbaar gebruik maak van de mythologie en beeldspraak uit de heilige boeken,’ zegt Al-Sawad. ‘Die vind ik prachtig. Mythologie lijkt veel op poëzie. Het is waar en tegelijkertijd niet waar. Tussen die twee stromen wordt de mens uitgenodigd zijn eigen weg te zoeken.’

De christelijke schrijver Maba Kudivwila (schrijversnaam: Maba C.K. Jennings), afkomstig uit Kongo, is vooral gefascineerd door de vraag hoe een klein groepje blanke christenen zulke grote continenten heeft kunnen beheersen. In zijn korte verhaal ‘Feest in Kongo’ wordt verteld over de aankomst van de eerste blanke christenen in Kongo, en hoe deze langzaam maar zeker de macht overnemen.

‘In mijn verhaal wil ik laten zien dat het ene geloof niet beter is dan het andere, door zowel vanuit het perspectief van de blanken als dat van de Kongolezen te vertellen. Het christendom zelf is niet iets negatiefs; ik ben zelf christen. Maar wat mensen uit naam van het christendom doen is soms wel negatief. Dat geldt ook voor andere religies. Religies zijn niet het probleem, mensen zijn dat. Toen ik hier in Nederland naar een gereformeerde kerk ging, was er niemand die een praatje met me wilde maken. Ik was teleurgesteld over de geslotenheid van christenen en dacht op een gegeven moment: ik ga liever met gewone mensen om.’

Cándani knikt instemmend. ‘Toen ik een christelijke krant vroeg of ik voor hen een column mocht schrijven, werd ik afgewezen omdat ik zelf niet christelijk was. Dat was voor mij een hele vreemde ervaring, die ik totaal niet kende.’ Ze denkt

[p. 72]

even na en wendt zich dan tot Kudivwila: ‘Maar als je hebt ontdekt dat je voorouders hun geloof opgedrongen hebben gekregen, hoe kun je dan zelf nog christen blijven?’

‘Tja...,’ zegt Kudivwila, ‘daar denk ik zelf ook wel over na. In Afrika hoort het christendom helemaal bij het leven. Hoe komt het dat dat zo blijft, terwijl christenen onze mensen in het verleden zo mishandeld hebben? Gedeeltelijk is dat denk ik te verklaren vanuit het feit dat de hele eigen geschiedenis door de blanke overheersing is weggevaagd. Hier hoor je over slavernij, maar in Kongo hoor je daar niet over; men weet domweg niet meer wat zich in de tijd voor de slavernij heeft afgespeeld, waar de eigen wortels liggen. Alle versies van de realiteit zijn geschreven door de blanken, zelfs de verhalen over Afrikaanse koningen die slaven verkochten, zijn verteld vanuit het perspectief van de blanken. Daarom wil ik in mijn verhalen meer dan één perspectief laten zien.

Daarnaast: ik ben nu eenmaal opgevoed in de christelijke traditie, dat kan nooit meer worden omgekeerd. Je kunt met je verstand weten dat het christendom je voorouders is opgedrongen, maar dat betekent niet dat je het daarom zelf zomaar kan afleggen. Het is nu eenmaal een deel van wie ik ben. In die zin ben ik wel eens teleurgesteld in islamitische schrijvers. Zoveel van hen schrijven negatief over de islam. Maar waarom? Het is tenslotte wel hun achtergrond. Soms krijg ik het idee dat zij zich teveel richten op de Nederlandse lezersmarkt.’

‘Ik ben wel kritisch tegenover de islam,’ reageert Al-Sawad daarop, ‘maar echt negatief zal ik er nooit over schrijven. Ik ben tegen mensen die de islam een achterlijke cultuur noemen. Zelf heb ik veel van de islam geleerd. En ook al hou ik me niet aan de traditionele geboden, ik ben erg blij met dat waarin ik nog wel geloof. In het Soefie-geloof, de mystieke variant van de islam, gelooft men dat Allah een vriend is die de mensen welgezind is, een vriendelijke Allah die de bloemen, vlinders en rivieren heeft geschapen. Deze Allah heb ik nodig als ik ziek ben, maar ik ga niet naar een moskee. En tegenover dogma's sta ik kritisch, tegenover mensen die anderen willen vertellen wat ze moeten geloven. Maar dat is wat anders dan negatief over de islam schrijven. Wel heb ik me voorgenomen om me in de toekomst minder negatief uit te laten over de Amerikaanse regering en president Bush. Niet alleen omdat het niets helpt, maar ook omdat ik niet langer die smerige taal van Bush wil bezigen. Ik bedacht: waarom zou ik zijn taal ook nog eens in mijn gedichten moeten zetten? Dat wil ik niet meer. Ik wil de taal van hoop, blijdschap en vrede gebruiken.’

Kudivwila is van mening dat er vanuit de Nederlandse uitgeverswereld een sterke richtlijn geldt waaraan allochtone schrijvers zich moeten houden. ‘Er wordt van

[p. 73]

Mowaffk Al-Sawad (Foto: Henx).

[p. 74]

allochtone schrijvers wel gezegd dat zij, in tegenstelling tot veel westerse schrijvers, nog “grote verhalen” schrijven waarin goed en kwaad een belangrijke rol spelen. Maar ik denk dat allochtone schrijvers gedwongen worden om dit te doen, omdat de lezersmarkt dat van hen verwacht. Men wil niet horen dat je gelukkig bent of bent geweest. Vaak krijg ik het commentaar: je werk is niet echt Afrikaans. Ze verwachten dat ik met olifanten en dergelijke aankom. Maar zo'n Afrika ken ik niet, dat is fake. In interviews zijn de vragen ook vaak zo gesteld dat men je wil horen zeggen dat je schrijver bent geworden door het moeilijke regime in je land van herkomst, of door je ellendige leven.’

Cándani herkent dit: ‘Als allochtoon kom je hier omdat je hier meer kansen hebt, maar dat wil niet zeggen dat je niet gelukkig was.’

‘Stel, ik zou een boek over het koninklijk huis schrijven,’ zegt Kudivwilla, ‘dan denk ik niet dat dat geaccepteerd wordt.’

‘Maar dat allochtone schrijvers meer over grote thema's schrijven, heeft ook te maken met onze geschiedenis,’ vindt Cándani. ‘Wij hebben veel meer meegemaakt dan bijvoorbeeld Nederlandse schrijvers die niet zo hebben hoeven vechten.’

Ook Al-Sawad is van mening dat het leven in ballingschap invloed heeft op zijn schrijverschap. ‘Ballingschap brengt je naar een andere wereld,’ meent hij. ‘Door heimwee krijg je een ander karakter en dat vindt z'n weerslag in je werk. Dat kwam ook in de recensies van mijn werk naar voren: mijn taal, sfeer en beeldspraak worden gekleurd door mijn ervaringen. Die zijn anders dan die van Nederlanders, waarmee ik niet gezegd wil hebben dat die minder zijn.’

Als het over oorlog gaat of over het lijden in de wereld, lijkt religie in het werk van de drie dichters helemaal niets meer te bieden te hebben. ‘Dat klopt,’ zegt Al-Sawad. ‘Mensen hebben religie in het leven geroepen omdat ze bang zijn. Maar onder extreme omstandigheden verliest religie haar functie, dan is er nog maar één ding dat telt en dat is de menselijkheid.’

Maar in de poëzie van Cándani blijft het verlangen naar de troost van een religie voelbaar: ‘het onzegbare / waarnaar hun ziel snakt / een religie in het diepst van hun bewustzijn / groter dan de wens / ergens diep verborgen in hen / slaapt de innerlijke waarheid / die in stilte lijdt om zoveel leed’. Toch is dit een ander soort religie dan de gangbare: het is een religie die van binnenuit komt. Tegelijkertijd blijkt in haar poëzie de God van de traditionele religie altijd datgene wat mist in tijden van groot lijden. Zoals in het volgende gedicht:

Toen God verdween
Bouwden wij kerken
En begonnen hem op te roepen
Uit de muren

[p. 75]

 

Te laat kwam hij

 

De slavernij heeft hij gemist

 

Ook van de immigratie weet hij niets

 

 

 

En weer had hij haast

 

Het bloedbad laat hem koud.

Zijn er volgens de drie schrijvers overeenkomsten tussen religie en poëzie?

‘Beide hebben met iets geestelijks te maken,’ vindt Cándani. ‘Het verschil is alleen dat poëzie tastbaar is, en religie dat niet is.’ ‘Poëzie geeft meer vrijheid,’ meent Kudivwila. ‘Religie is niet democratisch, poëzie daarentegen kent geen beperking.’

Al-Sawad sluit zich daar helemaal bij aan: ‘Poëzie is een fantastische religie. Het kent geen racisme, het is een land voor iedereen. Ik vind poëzie een uitstekende vervanging voor religie; je kunt het paradijs zelf maken! De religie kan in dat opzicht iets van de poëzie leren: zij biedt elke dag iets nieuws, in plaats van steeds dezelfde waarheden te herhalen. Het is een boek dat nooit af is. Zonder poëzie zou ik beslist gehandicapt zijn.’

Cándani (1965) werd geboren in Suriname en debuteerde in 1990 met een bundel Sarnamigedichten Ghunghru tut gail / De rinkelband is gebroken. Daarna publiceerde ze in het Nederlands onder andere de dichtbundel Een zoetwaterlied (2000) en twee romans, Oude Onbekenden (2001) en Huis van As (2002). Dit jaar zal van haar de historische dichtbundel Geef mij het land dat in jou woont verschijnen.
Maba Kudivwila (1967) werd geboren in Kongo en is werkzaam bij hp/Compaq als Software Engineer. Hij publiceerde een aantal korte verhalen en gedichten in diverse Nederlandse dagbladen en bij Uitgeverij De Vleermuis. Zijn schrijversnaam is Maba K.C. Jennings.
Mowaffk Al-Sawad (1971) werd geboren in Irak. Hij publiceerde in Nederland een dichtbundel, Een middag wit als melk (2002), en de briefroman Stemmen onder de zon (2002). Hij is redacteur van de bloemlezing Wereldplaatje (2000) en presentator van het radioprogramma Malomat van het Groningse Oog Radio.
Margreet Hogeterp (1971) is freelance tekstschrijver en eindredacteur van Motief, ledenblad van de christelijk maatschappelijke vrouwenvereniging Passage. Zij heeft Algemene Literatuurwetenschap gestudeerd aan de Rijksuniversiteit Groningen.