Liter. Jaargang 6

[p. 59]

Rien van den Berg
De zuivere islam? Welke islam is dat?
In gesprek met Vamba Sherif

Vamba Sherif werd in 1973 geboren in Liberia, waar zijn vader een school leidde. Vader Sherif had gestudeerd in Egypte en Saoedi-Arabië, aan universiteiten met een grote faam in de islamitische wereld. Terug in Liberia werd Sherif, geheel in de familietraditie, hoofd van een school. Vamba: ‘Sherifs zijn in heel West-Afrika onderwijzers en geleerden. Een Sherif gaat midden in het dorp bij het vuur zitten, en draagt daar kennis over aan de inwoners. Die vertellen het dan weer verder aan jongere stamgenoten.’

In 1980, Vamba was toen zeven, kreeg vader Sherif als vooraanstaande intellectueel een betrekking aan de universiteit van Koeweit. De overgang naar de overdadige weelde van het oliestaatje was groot. ‘Gelukkig gingen we elk jaar terug naar Liberia, vaak voor een maand of vier, zodat ik mijn oude vrienden hield.’ Koeweit maakte van Vamba Sherif wel een hartstochtelijk literatuurlezer.

Toen de Eerste Golfoorlog uitbrak, in 1992, had de familie Sherif de keus: teruggaan naar Liberia of verder vluchten. De angst voor de onberekenbare Saddam Hoessein maakte blijven onmogelijk. Maar de straten van Liberia vloeiden sinds 1989 van burgeroorlogbloed. Twee jongens van tegen de twintig zouden onherroepelijk aan een van beide kanten de wapens moeten opnemen. Vamba's ouders gingen terug naar Liberia, Vamba en zijn broer vroegen en kregen in 1993 asiel in Nederland.

Sherif maakte nogal wat werk van het leren van het Nederlands - hij stak zelfs de karige toelage voor asielzoekers in extra taalonderwijs. Het is zijn geluk geweest dat hij niet tussen andere Liberianen terechtkwam, zegt hij nu. Hij schetst een wereld vol drank en uitzichtloosheid. ‘Achteraf zie ik hoe het in die kringen gegaan is. Mensen komen bij elkaar om terug te denken aan vroeger, aan Liberia. Ze verdienen hier geld en kopen daarvan in Liberia auto's en huizen, maar terug gaan ze nooit. Hier in Nederland dromen ze ondertussen van het land waar ze vandaan komen, waardoor ze hier niet echt iets opbouwen.’ In 1999 verscheen Sherifs eerste roman, Het land van de vaders. Sherif woont met zijn vriendin in een appartement in Groningen. Hij leeft van zijn romans en van het geven van lezingen.

Het land van de vaders is ook een geschiedenisboek over Liberia, het eerste land in Afrika waar de zwarte bevolking de regering in handen nam. Daarbij botsten twee

[p. 60]

culturen en drie religies. Voormalige negerslaven uit Amerika, die na de afschaffing van de slavernij terugkeerden, speelden een doorslaggevende rol bij de vorming van de nieuwe staat. Sherif: ‘Zij waren christenen tot in hun diepste vezels. De slavernij heeft hen daarbij geholpen. Ze vereenzelvigden zich met het volk Israël, die immers ook uit een slavenhuis verlost werden.’

Maar Liberia was niet onbevolkt. Er woonden Afrikaanse stammen die tot de islam bekeerd waren, en daarbij nog sterk vasthielden aan elementen uit de oude natuurgodsdienst. Ze baden tot bomen, rotsen en rivieren. Sherif: ‘Daar kwam een enorme schok bij: de inheemse negers handelden nog steeds in slaven. De Portugezen waren weer bezig, en de Zuid-Amerikanen ook.’

In Sherifs boek speelt de zendeling Edward Richards de hoofdrol. Hij is ooit door een Amerikaanse plantagehouder gebombardeerd tot voorganger in de plantagekerk. Na zijn vrijlating is hij theologie gaan studeren, en toen dat land op eigen benen ging staan vertrok hij als zendeling naar Liberia. Hij komt terecht in een islamitisch-animistisch dorp, waar hij zich eerst moet aanpassen. Sherif beschrijft het ontstaan van een mengcultuur die rust op drie zuilen: de christelijke taal en cultuur, de animistische riten en het islamitische geloof.

Dat is een vertekening van de Liberiaanse werkelijkheid, erkent Sherif. ‘Het waren er maar enkelen die aandrongen op samenwerking. De dominante christelijk-Amerikaanse groep, die feitelijk de macht in handen kreeg, dwong meestal een bekering af. Een dominee als Edward Richards was in het echt een zonderling geweest.’ Sherif, wiens familie tot de inheemse bevolking behoort, betitelt de dominantie van de Amerikaans-christelijke groep als een ‘misverstand’, dat duurde tot 1980. ‘Toen kwam er voor het eerst iemand uit de inheemse bevolking aan de macht.’

Sherif schrijft in de familietraditie. ‘Mijn schrijven is een onderwijzen. Wat ik heb meegemaakt wil ik met anderen delen, als een manier om dingen te verwerken. Het is een soort therapie.’ Vandaar dat in zijn nieuwste boek, Het koninkrijk van Sebah, herinneringen een doorslaggevende rol spelen. Het land van de vaders was een literaire verbeelding van grondig historisch onderzoek, de nieuwe roman is een bezinning op de vraag hoe betrouwbaar herinneringen zijn.

De wortel van dit boek is een ervaring uit 2000. Toen bezocht Vamba Sherif op uitnodiging van de vpro zijn geboorteland. Het was een schok. ‘Ik leefde de hele tijd in een droom, om niet te zeggen een nachtmerrie. Ik was verbaasd door de veranderingen. Huizen zijn er niet meer. Hele straten zijn anders. De oorlog, al dat bloedvergieten heeft de fundamenten van het land veranderd. De mensen zijn ook veranderd.’ Sherif kende zijn land als een welvarend oord, een plek waar vluchtelingen en gelukzoekers een nieuw bestaan konden opbouwen. Alles is kapot.

[p. 61]

Vamba Sherif (Foto: Omke Oudeman).

[p. 62]

Eigenlijk wist Sherif ook wel dat zijn herinnering niet langer betrouwbaar was. Zo heeft hij jarenlang gezocht naar een bepaalde cd met Afrikaanse muziek. Tweestemmig, dat wist hij heel zeker. Tot hij bij een concert de zanger tegen het lijf liep. Alleen. De Afrikaanse muziek, die op de achtergrond aanstaat tijdens het interview, speelt een bijrolletje in het nieuwe boek.

De hoofdrol is weggelegd voor Sebah, de moeder in de familie Haidara, die zich in Nederland gevestigd heeft. Het is een sterke vrouw, die bij haar man pleit voor het onderwijs van haar kinderen. Immers: via het onderwijs moeten ze hun draai leren vinden in hun nieuwe land. Sherifs eigen moeder stond model voor Sebah, en dat is tegelijk de reden dat het voltooien van deze roman zo lang duurde. Tijdens het schrijven van het boek bereikte Sherif het bericht dat in Liberia zijn moeder was overleden. ‘Mijn moeder was een fantastische, ontwikkelde vrouw. Ze sprak acht of negen talen. Ze was op bezoek gegaan bij familie in het gevaarlijke noorden. Tijdens haar bezoek was daar weer een opstand uitgebroken. Ze was ziek, en ze is overleden omdat ze door de onlusten niet aan de medicijnen kon komen die ze nodig had.’ Het werk aan het boek lag lang stil. Nu het af is, heeft Sherif het aan zijn moeder opgedragen.

Op een goede manier omgaan met herinneringen is belangrijk voor allochtonen in Nederland, zegt Vamba Omar Sherif, de man uit de traditie van leraren. ‘Ik had een moeilijk begin in Nederland. De cultuur was anders, er golden andere normen en waarden, jullie spreken een moeilijke taal, er zijn weinig voorbeelden van succesvolle allochtonen... het is niet zo gek dat veel mensen hun draai niet kunnen vinden.’

Sherif had geluk, vindt hij: het duurde twee jaar voor hij voor het eerst landgenoten ontmoette. ‘Allochtonen gaan meestal intensief om met hun landgenoten. Ze praten met hen in hun eigen taal over hun eigen mislukkingen. Sollicitatiebrieven die onbeantwoord blijven, opleidingen waar ze niets meer mee kunnen... ze nemen een heel negatieve houding van elkaar over.’ En als ze dromen, dromen ze van Afrika, en wat ze daar willen bereiken. ‘Dan sommen ze op hoeveel auto's ze naar Afrika verscheept hebben, en hoeveel geld ze er op de bank hebben staan. Waarom scheppen ze niet op over hoeveel diploma's ze hier gehaald hebben en wat voor werk ze hier gevonden hebben? Mijn geluk is dat ik pas laat in dat soort circuitjes terechtkwam. Ik was toen al volop bezig met de taal en met het vinden van mijn plaats.’

Sherif windt zich erover op. ‘Allochtonen zijn vaak heel ondernemende mensen. Maar het ergste is: ondanks al die ondernemingszin blijven ze in Nederland wonen. Ze sturen auto's naar Afrika, leggen er banktegoeden aan, bouwen er complete huizen, maar ze blijven in Nederland om hier van Afrika te dromen.’ Wie Het

[p. 63]

koninkrijk van Sebah leest, kan maar één conclusie trekken: hier heeft Sherif een rolmodel geschapen voor allochtoon Nederland. De boodschap luidt: leer de taal, maak contact, pas je aan, werk hard en blijf jezelf.

Dat laatste is opmerkelijk. Niet zelden vallen allochtone schrijvers uit islamitische landen hard en absoluut van hun geloof. De schrijver Hafid Bouazza, ook zo'n voortreffelijk aangepaste model-allochtoon, beleed onlangs in een interviewbundel zijn atheïsme, en Said El-Hadji wilde met zijn roman niets meer of minder dan een fatwa over zichzelf uitgeroepen krijgen. Vamba Sherif blijft een gelovige islamiet. ‘Het speelt een belangrijke rol in mijn leven. Ik heb er behoefte aan. Ik bid veel, en er zijn dagen dat ik me terugtrek om te mediteren. Ik bestudeer de koran, bijvoorbeeld het verhaal over Maria en de onbevlekte ontvangenis.’ Naast de koran heeft Sherif ook van jongsaf de bijbel gelezen. ‘Dat vond ik zo prachtig! Al die verhalen over de wonderen van Jezus...’ Dat bijbellezen voor een moslim nogal a-typisch is, verbaast hem eigenlijk. Misschien heeft het te maken met zijn Liberiaanse afkomst, waarin de tradities gewoon naast elkaar bestaan. Hoewel hij ook de angst van islamitische ouders kent om kinderen te verliezen aan het christendom. Zijn vader greep in elk geval alleen in toen hij zich ging verdiepen in het Soefisme, een islamitische vorm waarin het oproepen van geesten en een zeer streng meditatieregime centraal staan. Sherif: ‘Ook in het Soefisme zelf wordt erkend dat je voorzichtig moet zijn. Als je dat geesten oproepen niet goed doet, word je er gek van. Er wordt niet voor niets gezegd dat je pas met Soefisme mag beginnen als je veertig bent. Als je de meditatieve staat van Fanah (“het niets”, vergelijkbaar met het “nirvana”) bereikt, en je bent er niet rijp voor, word je nooit meer jezelf. Daarom heeft mijn vader mij berispt. Hij had gelijk. Ik heb het daarna nooit meer gedaan.’

Begrijpen kan hij de geloofsafval wel. ‘Misschien heeft het niet met het geloof te maken, maar met de vorm van het geloof. Er is in de islam vaak geen enkele vrijheid. Terwijl er wel allerlei dingen gebeuren waar je moeite mee krijgt. De positie van de vrouw is niet best, er is vaak geen respect voor mensenrechten. Als er geen vrijheid is om je eigen weg te zoeken binnen de islam, dan is de enige optie die overblijft rigoureus afstand te nemen van het hele gedoe.’

Zelf voelt hij geen enkele aandrang om van zijn geloof te vallen. Want die strenge imams vergeten iets fundamenteels, denkt Sherif. ‘Die islamieten roepen: we moeten terug naar de zuivere islam. Maar welke islam is dat? Die van de profeten? Die van je vader? Die van je vaders vader? Maar de profeet heeft gezegd dat je de koran niet kunt interpreteren als je niet drie dingen in de gaten houdt: je moet de wet kennen van het land waarin je leeft, je moet de mensen kennen van het land waarin je leeft en je moet de tijd kennen waarin je leeft. Iedere tijd, ieder land en iedere wet vraagt om een andere interpretatie van de islam. Veel imams die de is-

[p. 64]

lam interpreteren, houden geen rekening met deze drie factoren. Daardoor scheppen ze onnodig een islam waarmee jongeren niet uit de voeten kunnen.’

Over de christenen in Nederland kan Sherif kort zijn: hij ziet ze niet. In Het koninkrijk van Sebah komt een bijfiguur voor, Herman, die op zeker moment van vader Haidara de hamvraag voorgelegd krijgt:

‘Gelooft u in God?’
‘Dat doet er niet toe.’
Mijn vader drong aan.
‘Nu goed, ik geloof niet in God’, zei Herman.
Mijn vader slaakte een kreet. De Haidara's hadden kennelijk een verklaarde atheïst te gast.
‘Ik zie dat u van schoonheid houdt’, zei Herman maar gauw, terwijl hij wees op de bloemen in de achtertuin.
Mijn vader knikte. Hij begon religieuze gezangen te fluisteren zodat Satan, als die soms stiekum meeluisterde - en die kans was groot -, zich niet in hun huis zou nestelen.’

Daarmee is de atheïst nadrukkelijker aanwezig dan de christen, en daarin staat de roman van Vamba Sherif niet alleen. Ook in de romans van Yasmine Allas bijvoorbeeld, komt slechts één christen voor, een nogal doorgeslagen en tegelijk fatalistisch exemplaar dat geen enkele sympathie vermag op te roepen. Het is de werkelijkheid zoals Sherif die in Nederland ervaart. ‘Ik zie ze niet. Ja, vorige maand was ik aan het rondfietsen op een zondag. Toen zag ik ineens een grote groep mensen staan, bij de ingang van een kerk hier in de stad. Dat was voor het eerst. Het christendom is een privé-aangelegenheid geworden in Nederland. Het bestaat nog wel, maar het is echt onzichtbaar geworden.’

Dit interview is eerder gepubliceerd in het Nederlands Dagblad van 21 juni 2003.
Vamba Sherif (1973) is afkomstig uit Liberia en woont sinds 1993 in Nederland. Hij studeerde internationaal recht. Van hem verschenen de romans Het land van de vaders (1999) en Het koninkrijk van Sebah (2003).