Liter. Jaargang 6

[p. 1]

[Nummer 29/30]

Redactioneel

Een suggestie van Nederlands Dagblad-redacteur en Liter-medewerker Rien van den Berg was de aanleiding voor dit themanummer over religie en levensbeschouwing in de literatuur van Nederlandse schrijvers met een niet-Nederlandse achtergrond. Rien nam op ons verzoek het voortouw, hij betrok Riet van Dijk bij zijn plannen, en zag zich zelf kort daarna genoodzaakt af te haken wegens een te grote hoeveelheid hooi op zijn vork. De redactie dacht mee over de invulling van dit nummer, maar Riet van Dijk verrichtte het leeuwendeel van het werk: zij maakte de opzet, zette mensen aan het schrijven of interviewen en verzorgde de verdere introductie.

De redactie van Liter bedankt haar hartelijk voor haar gastredacteurschap.

De redactie

Een belangrijke aanleiding om aan dit themanummer te beginnen was een recensie van Rien van den Berg in het Nederlands Dagblad. Op 22 februari 2002 besprak hij onder de titel ‘Allah en de Kindertelefoon’ de roman De langverwachte, waarmee Abdelkader Benali in het voorjaar van 2003 de Libris Literatuurprijs won. Hij merkte op dat het interessant zou zijn om de literatuur van schrijvers met een andere religieuze achtergrond eens te onderzoeken. Op een manier zoals je ook studie zou kunnen maken van hoe schrijvers als Rutger Kopland en Ronald Westerbeek en anderen in hun werk omgaan met hun gereformeerde wortels. Dit werd het vertrekpunt van dit themanummer.

In Nederland zijn steeds meer auteurs met niet-Nederlandse maar wel religieuze wortels: schrijvers uit andere culturen die met een geloof zijn opgevoed, of het nu de islam, het christendom of het hindoeïsme is. En wellicht bevinden zij zich in een soortgelijke positie als veel christenen in Nederland. Tussen twee culturen: die van het geloof van huis uit, en die van de postchristelijke Nederlandse samenleving. Versterkt deze positie hun religieuze en culturele bewustzijn en de rol van de eigen (geloofs)traditie? Of is er sprake van assimilatie? En hoe is dat dan: afscheid nemen van een niet-christelijk geloof? Blijft er nog iets over, of komt er iets voor in de plaats?

Misschien is er ook verzet tegen het geloof, zoals wij dat gekend hebben van ‘literaire kerkverlaters’ als Wolkers, 't Hart en Siebelink. In de literatuurkritiek

[p. 2]

zijn auteurs van Marokkaanse afkomst als Hafid Bouazza en Said El Haji, verklaard ongelovigen, al vaak vergeleken met schrijvers van de ex-gereformeerde ‘generatie’ van Wolkers, Siebelink en 't Hart. ‘Decennialang schreven schrijvers over het benauwende christelijk milieu van hun kindertijd. Wellicht breekt er nu een periode aan dat schrijvers met een islamitische achtergrond hetzelfde verhaal kwijt moeten’, schreef het Leids universiteitsblad Mare bij het verschijnen van De dagen van Sjaitan van El Haji.

En op de achtergrond speelt de vraag: kunnen wij als christen-schrijvers en -lezers daar iets in herkennen, op welke manier dan ook? Er is nieuwsgierigheid: wie zijn zij? Om Nilgün Yerli aan te halen: ‘Wie zijn wij en wie zijn jullie?’ Waarbij ‘wij’ en ‘jullie’ niet tegenover elkaar worden gezet om een scheiding te bewerkstelligen, maar juist met het oog op een kennismaking.

Het is een ‘verkennend’ themanummer geworden. Dat heeft te maken met de open benadering waarvoor is gekozen. Er komen schrijvers aan het woord die gelovig zijn, of niet. Het is een uitwisseling van gedachten, waarbij het steeds spannend is wat eruit komt. Dat wordt goed zichtbaar in het gesprek tussen Désanne van Brederode en Fouad Laroui. Beiden zijn meesters van de literaire ironie, waarmee zij in hun romans oneigenlijke vormen van geloof ontmaskeren. Maar waar zij uiteindelijk uitkomen is heel verschillend.

Het idee van het themanummer had ook een problematische kant. Hierop stuitte Rien van den Berg al in zijn recensie van De langverwachte. Juist het object van zijn recensie wenst helemaal niet geassocieerd te worden met een culturele of religieuze afkomst. In de boekenweek van 2001 met als thema schrijven tussen twee culturen maakte Benali zich al boos over de manier waarop migrantenschrijvers op één hoop worden geveegd. Ook in zijn werk verzet hij zich daartegen, of juister gesteld: zijn werk verzet zich daartegen.

In Benali's roman ontdekte Rien van den Berg messiassymboliek. Het verhaal wordt verteld door een nog ongeboren millenniumbaby die ‘onbevlekt ontvangen’ is. Maar het is moeilijk om de betekenis van deze symboliek te ontwaren in de borrelende taalsoep die Benali de lezer voorzet. Ook de beelden van geloof in deze roman zijn heel divers en uiteenlopend, zoals Marieke Nap in dit themanummer laat zien. Dit past bij Benali: zoals de schrijver zich niet van een etiket laat voorzien, zo laat zijn roman zich ook niet onder één noemer vangen.

Said El Haji zegt in Liter dat zijn belangrijkste doel met zijn boek niet is zijn verleden te verwerken, maar een verhaal te vertellen, literatuur te schrijven. Bij hem is de positie tussen twee culturen een ‘neutrale’ positie, waarin je vanaf een afstand kunt kijken, vanuit een dubbel perspectief, en daardoor nooit met een eenzijdige blik. Kortom, een literaire positie. Dat kan sprookjesachtige verhalen opleveren, zoals zijn niet eerder gepubliceerde verhaal ‘Onkwetsbare wereld’ in dit nummer.

[p. 3]

Meer dan christen of moslim of migrant zijn deze schrijvers schrijver. Literatuur is in hun werk vaak ook belangrijker dan religie. Dat blijkt heel duidelijk in het werk van schrijvers in ballingschap, politieke vluchtelingen, zoals Mowaffk Al-Sawad. Literatuur staat in zijn werk tegenover oorlog en ellende, lijden in de wereld. Het is opvallend dat juist dan de religie bij Al-Sawad niets meer te zeggen heeft. In Stemmen onder de zon wordt nogal ironisch verteld over mensen die gaan bidden, eigenlijk om de verveling te verdrijven, omdat ze niets beters weten te doen. In zijn gedichten in Een middag wit als melk heeft de religie helemaal geen stem meer. Niet alleen heeft de religie geen acceptabel antwoord, er is ook niets meer over religie te zeggen, het is geen onderwerp. Het schrijven en de poëzie zijn dat des te meer. Al-Sawad noemt schrijven ‘de enige manier van ademen die ik over heb’, ‘waarmee we onze beschadigde zielen strelen’. In Amerikaanse kampen in een woestijn in Saoedi-Arabië, waar mensen worden weggeborgen voor het oog van de wereld, heeft het schrijven als doel te overleven, niet gek te worden: ‘Ik probeer alles op te schrijven, alles wat ik zag tegen dat chaotische decor.’

In het werk van Yasmine Allas, van Somalische afkomst, is godsdienst onlosmakelijk verbonden met onderdrukking van vrouwen. Mannen moeten het in haar romans ontgelden, maar ook vrouwen, moeders die hun dochters hetzelfde aandoen als wat zij zelf hebben moeten ondergaan. In het verhaal ‘Haar naam is vrouw’, opgenomen in dit themanummer, geeft Nasser Fakhteh een beeld van hoe het is in Iran vrouw te zijn. Haar steniging beschrijft hij bijna als het moment van de kruisiging in de bijbel.

Maar ook in het werk van andere schrijvers in dit themanummer heeft religie vooral een negatieve connotatie. Dit zegt echter soms meer over hun Nederlanderzijn dan over de religieuze afkomst van deze schrijvers. Hier gaat het essay van godsdienstsocioloog Jan B.G. Jonkers op in. In Nederland signaleerde hij de afgelopen jaren een zich zeer snel voltrekkend proces van minorisering van met name de Marokkaanse bevolkingsgroep. In ons ver geseculariseerde land wordt de islam, en in het algemeen godsdienst, geassocieerd met intolerantie, fundamentalisme, geweld en terrorisme. Een reactie vanuit de religieuze minderheid hierop kan zijn het terugtrekken in de eigen kring, in een conservatieve houding, stelt Jonkers. Maar aantrekkelijker is het om je aan te sluiten bij de groep van ‘verlichte’ mensen, die dominant is, die de meeste invloed heeft. Vrijzinnige theologen vertonen dit gedrag, meent Jonkers, maar ook een schrijver als Hafid Bouazza zou deze trend kunnen bevestigen.

Bouazza keert zich tegen de onverdraagzaamheid die volgens hem inherent is aan de islam. Maar hier komt ook kritiek op. Je verloochent daarmee je achtergrond.

Maba Kudivwila, afkomstig uit Kongo, verwijt met name schrijvers van Marokkaanse afkomst dat zij te veel inspelen op de wens van uitgevers en lezers om een zo negatief mogelijk verhaal over hun land van herkomst te vertellen.

[p. 4]

Ook voor Kudivwila heeft de godsdienst een negatieve connotatie; zijn christelijke achtergrond is onlosmakelijk verbonden met het kolonialisme. Die ‘besmetting’ komt zelfs terug in zijn naam - hij heet niet alleen Maba maar draagt ook de Belgische naam Claude. Toch kijkt hij in zijn verhaal op een bijna neutrale manier, van een afstand, naar de geschiedenis van zijn land, afwisselend vanuit het perspectief van de blanke kolonisator en de waarneming van de zwarte. Als schrijver heeft hij overigens weer een andere naam: Maba C.K. Jennings. Deze Jennings wil een dichter zijn ‘in de traditie van koning Salomo’.

Voor Bouazza is literatuur tegengesteld aan godsdienst. ‘Kunst is een uitdrukking van individuele vrijheid’, zegt hij in een gesprek met Harm Visser, die in zijn bundel Leven zonder God (2003) ‘getuigende atheïsten’ interviewt. Het schrijven biedt het individu vrijheid, tegenover de regels die de godsdienst oplegt. Veel schrijvers keren zich daarom met Bouazza tegen de godsdienst, maar toch vooral tegen de traditionele, geïnstitutionaliseerde vormen ervan. Cándani associeert in haar poëtische portretten van de contractanten uit India in het Surinaamse rijstdistrict het geloof met beperking, met het leven binnen de gestelde kaders. Veel gelovigen hebben volgens haar geen idee van wat er in de heilige boeken staat, hun geloof bestaat voornamelijk uit tradities en gewoonten. Voor Cándani heeft spiritualiteit buiten de sfeer van de religie daarom meer inhoud dan daarbinnen. Maar het geloof is voor haar ook iets wat bij het verleden hoort, het verleden dat zij achter zich heeft gelaten, maar waar zij wel naar terugverlangt. Misschien drukt zij dit verlangen daarom toch als iets religieus, mystieks uit: ‘het onzegbare / waarnaar hun ziel snakt / een religie in het diepst van hun bewustzijn.’ Ook de universele waarden, aanwezig in alle godsdiensten, zijn voor haar nog belangrijk. Dat is wat overblijft. Nasser Fakhteh zegt in een interview met Teunis Bunt dat liefde het uiteindelijke doel is, de verbondenheid, het echte contact met anderen.

Verzet in literatuur tegen geloof kan echter ook, of zelfs tegelijk, een poging zijn om tot een nieuw geloof te komen. Dat blijkt bijvoorbeeld in het werk van Said El Haji en Harmen Wind. Het overgedragen geloof belemmerde hen in hun individuele vrijheid, maar het verzet tegen de vader, die de autoriteit van de religie representeert, brengt hen er ook toe eigen godsbeelden te ontwerpen. Voor beide schrijvers is individuele en creatieve vrijheid het eerste waar in de literatuur ruimte voor is, en dat geldt voor alle schrijvers in dit themanummer.

In de verhalen, interviews en artikelen die nu volgen, leest u wat er daarna komt.

Riet van Dijk