Liter. Jaargang 6

[p. 70]

Teunis Bunt
Onder het mes 2
Over ‘Over familie-eer enzo’ van Lodewijk van Nieuwkerk

[In deze rubriek wordt een gedicht becommentarieerd met grote aandacht voor de technische kant ervan en de samenhang tussen vorm en inhoud. Het gedicht wordt, met toestemming van de dichter, geselecteerd uit de ingezonden kopij.]

Over familie-eer enzo

als de donder weerklinkt
en dan de regen
met scherven
bederf niet
sterf
in de kelder
wanneer de bliksem
die heer en meester is
je treft zelfs na tijden geen
ijs van bidden meer o
zo prachtig blauwwit
door het bewustzijn
schiet de angst
van eeuwig
lijden
eerlijk
is de vis
en groot
zijn vangst
van meesterlingen

de storm
is eindelijk
gaan liggen
heb je al een rust
plaats gevonden voor na dit
laatste avondtranenmaal?

[p. 71]

‘Over familie-eer enzo’ is een gedicht waarin de interpunctie geheel ontbreekt. Soms laat een dichter punten, komma's en hoofdletters achterwege uit gemakzucht, maar het kan ook een bewuste keuze zijn. Zonder interpunctie is niet altijd duidelijk waar een zin ophoudt en de volgende begint, zodat er allerlei dubbele betekenissen mee gaan zingen in een gedicht. Meestal kan dat ook wel mèt interpunctie, volgens mij, en ik heb het idee dat het juist sterker werkt, wanneer de betekenissen dwars door de interpunctie heen zich opdringen.

De regellengte in het gedicht is onregelmatig. Soms is het in stukken hakken van de zinnen functioneel, bijvoorbeeld als daardoor een enkel woord geïsoleerd wordt (‘sterf’) en het extra nadruk krijgt. Maar in dit gedicht krijg ik op verschillende plaatsen de indruk dat die regellengte vrij willekeurig is.

Eigenlijk had ik dit gedicht wel willen zien met een traditionele interpunctie en een regelmatiger zinslengte. Ik heb het idee dat het daar prima tegen kan en dat het er sterker van wordt.

De eerste strofe van het gedicht krijgt structuur door het parallellisme ‘als de donder weerklinkt’ en ‘wanneer de bliksem [...] je treft’. ‘Als’ en ‘wanneer’ geven een tijdstip aan (op dat moment) maar ook een mogelijkheid (indien). Het gaat hier over de mogelijkheid of het moment van een onweer: donder en bliksem. In het begin van de eerste strofe hoor je de donder ‘en dan de regen / met scherven’. Door regel 1 is in regel 2 de nadruk komen te liggen op het geluid van de regen. In regel drie hoor ik daar het geluid bij van scherven, van iets wat breekt. Ook moest ik denken aan glas, aan regen die tegen de ruiten klettert. De scherven riepen bij mij het woord ‘snijden’ op, al weet ik niet of hier een snijdende regen bedoeld is. In ieder geval is het een heel ander soort regen dan de regen die zachtjes op het zolderraam tikt. Deze regen is hard, angstaanjagend.

‘bederf niet / sterf / in de kelder’. In regel 4 en 5 wordt iemand aangesproken. Het is niet helemaal duidelijk wie dat is. Het zal de ‘je’ uit regel 9 wel zijn, maar dat kan in dit geval ook de betekenis van een ‘ik’ hebben. En wie is degene die spreekt? Misschien spreekt hier iemand zichzelf wel toe. Wat bedoelt iemand als hij tegen zichzelf (of een ander) zegt dat hij niet moet bederven en er meteen achteraan zegt dat hij moet sterven? Juist sterven breng ik in verband met bederf. Wordt hier een wens uitgesproken? Het is mooi dat een gedicht dat soort vragen weet op te roepen.

De kelder uit regel 6 duwt door het sterven uit de vorige regel de gedachten naar een grafkelder, maar ook naar iemand die schuilt in een kelder en daar bijna sterft van angst. De angst wordt niet genoemd, maar dringt zich toch op. Angst voor het onweer en de regen, maar misschien ook wel angst voor het sterven.

Donder is iets wat je hoort, bliksem zie je. De bliksem uit regel 7 wordt zichtbaar door het blauwwit van regel 11. Tegelijkertijd gaat het hier niet alleen om het

[p. 72]

zien, maar ook om het voelen. De bliksem treft de ‘je’. Omdat in de eerste 6 regels het onweer al zo opgeroepen is, is de bliksem er letterlijk. Door de bliksem getroffen worden en sterven zijn dan synoniem. Maar omdat de ‘je’ ook daarna nog wordt toegesproken, komt ook de figuurlijke betekenis erbij: als door de bliksem getroffen.

Aanvankelijk dacht ik dat de regel ‘die heer en meester is’ gewoon geschrapt kon worden. Het is immers wel duidelijk dat iemand die door de bliksem getroffen wordt, niets heeft in te brengen tegen die bliksem. Misschien dat het zinnetje gered wordt door de verwijzing naar de Heer en Meester.

Doordat regel 6 de blik van de lezer naar de kelder getrokken heeft, zie je hoe iemand die zich verborgen heeft toch nog getroffen wordt. Alsof er op hem gemikt wordt. Door de Heer en Meester?

Door het ontbreken van de interpunctie is niet duidelijk of iemand zelfs na tijden getroffen wordt of dat er zelfs na tijden geen ijs van bidden meer is. Wat is ijs van bidden? In ieder geval verwarmt en troost het gebed niet. Bidden wordt hier verbonden met kou. En zelfs dat koude gebed, of dat gebed dat je in de kou laat staan, is er niet meer.

Het blauwwit uit regel 11 vind ik wel mooi, omdat het zowel ‘rijmt’ met de bliksem als met het ijs. Het lyrische ‘o zo prachtig’ vind ik echter detoneren. Tot nu toe zijn de emoties juist impliciet gehouden, zelfs niet genoemd. Ik zie wel het tegendraadse, het schurende van het woord ‘prachtig’ tegenover de angst, maar ik heb het idee dat deze passage sterker wordt als je die zo kaal mogelijk houdt.

Volgens mij hoort er echt een punt achter ‘meer’ in regel 10. Het direct erna plaatsen van ‘o’ maakt het gedicht alleen maar onhelder. Je leest even door, corrigeert jezelf en plaatst dan alsnog een punt. Dan kan die er net zo goed staan.

Misschien kun je in regel 13 niet meer om het woord angst heen, maar ik zou het liever weg hebben. De angst is in dit gedicht al zo manifest, dat die eigenlijk niet meer genoemd hoeft te worden. Donder en bliksem zijn wel erg geijkte omstandigheden voor angst, trouwens.

De angst blijkt uiteindelijk te maken te hebben met het eeuwig lijden, de angst voor het verloren gaan.

Daartegenover staat in regel 15-20 de vis, die hier volgens mij niet anders dan de Ichtus kan zijn. Hier is het niet de vis die gevangen wordt, maar de vis die vangt. Ik dacht dat ik die omkering ook bij Ida Gerhardt ergens gelezen had, maar ik kan me niet meer herinneren in welk gedicht. Waarom de vis ‘eerlijk’ wordt genoemd is mij niet duidelijk. Als het om de notie ‘rechtvaardig’ gaat, is het woord niet zo nauwkeurig.

Het woord ‘meesterlingen’ is origineel, maar het klinkt ook wel erg woordspelerig, net als het slotwoord van het gedicht.

[p. 73]

De overgang tussen de angst in regel 1-15 en de vis, die toch iets troostends heeft in regel 16-20 kan ik niet helemaal volgen. Is dit de gedachte die pal volgt op de angst voor het eeuwig lijden? Is dit de gedachte waarmee de ‘je’ zich troost? Komt die troost dan niet wat al te gemakkelijk na die fundamentele angst?

De voltooide tijd aan het begin van de tweede strofe verplaatst ons ineens naar de tijd na de storm. Eerlijk gezegd vond ik het gedicht hier wat slap worden. Door die voltooide tijd wordt de afstand tussen de lezer en het beschrevene groter. Dat vond ik jammer, juist omdat de lezer in het begin van het gedicht zo meegezogen wordt, die kelder in, de angst in. Dat de storm nu voorbij is, is ook nogal mat geformuleerd.

Het gedicht eindigt met een vraag. Het enjambement ‘rust / plaats’ werkt beter als er achter ‘rust’ een afbreekstreepje staat. Nu komt het toch een beetje als een spelletje met de lezer over. Het ‘laatste avondtranenmaal’ heeft iets Bouwers-achtigs, iets gekunstelds, maar het brengt wel mooie betekenissen met zich mee. Natuurlijk doet het denken aan het laatste avondmaal (al heeft dat weer erg weinig verband met de rest van het gedicht) en ik moest ook denken aan ‘dit tranendal’, waardoor de vraag betrekking krijgt op het hiernamaals.

De dichteres zet in het gedicht de angst en de troost tegenover elkaar en de ‘je’ vraagt aan zichzelf (of misschien wel aan de lezer) hoe het ervoor staat. Kent de ‘je’ alleen de angst of heeft hij de troost gevonden? Een open einde, en ik weet niet goed wat ik daarvan vind. De angst in dit gedicht maakt meer indruk op mij, lijkt mij authentieker, dan de troost. Ik snap wel dat de dichteres niet met de angst heeft willen eindigen, want dan wordt het gedicht wel erg benauwend. Toch heb ik de indruk dat na de angst (regel 1-15) het gedicht eigenlijk niet goed verder gaat, alsof er een oplossing aan vastgeplakt is (die weer ter discussie gesteld wordt door de vraagvorm in het slot). De laatste elf regels lijken me zeker voor verbetering vatbaar.

Ten slotte is de titel mij een raadsel. Ik heb er geen idee van wat de familie-eer te maken heeft met de angst in het gedicht. Dat zal wel aan mij liggen.

Teunis Bunt (1959) is werkzaam bij de Bond tegen het Vloeken en is literair medewerker bij het Nederlands Dagblad. Hij publiceerde literaire recensies en interviews in diverse tijdschriften. Voor uitgeverij Mozaïek redigeert hij een reeks literaire dichtbundels.
Lodewijk van Nieuwkerk (1950) werkt bij defensie als verpleegkundige. Er zijn van haar nog geen gedichten gepubliceerd.