Liter. Jaargang 6

[p. 68]

Teunis Bunt
Onder het mes 1
Over ‘Ontbinding’ van Elise Lengkeek

Het jaar is oud als ik dit typ, en het zucht zich naar zijn einde, het begin van een nieuw jaar. Het lijkt me een mooi moment om mij te buigen over het gedicht ‘Ontbinding’ van Elise Lengkeek. Ook dat gaat immers over het einde en over een mogelijk nieuw begin.

Wanneer de wetten van de aarde mij ontbinden
De voetstap van de tijd mijn sporen wist
Vergeten alle woorden die ik zaaide
De zinnen die verwaaid zijn in de mist

Wie weet of in een late lente
Ze wakker zullen worden in hun kracht,
En opstaan en hun veren schudden
Om uit te vliegen voor de nacht.

Structuur

De structuur van het gedicht is helder: in strofe 1 gaat het over de dood, het verdwijnen, het ontbinden, in strofe 2 gaat het over nieuw leven, de lente, de hoop. Zo'n duidelijke structuur helpt niet alleen de lezer bij het volgen van het gedicht, maar onersteunt ook de inhoud, maakt die pregnanter.

Je kunt het gedicht lezen als één zin: wanneer strofe 1, dan strofe 2. Hierbij heb ik de neiging om regel 3 en 4 tussen haakjes te zetten. Het vergeten van de woorden en het verwaaien van de zinnen zijn immers concretiseringen van het wissen van de sporen, ze worden ons als extra uitleg gegeven. Natuurlijk is die extra uitleg belangrijk, omdat daardoor duidelijk wordt dat de sporen van de ‘ik’ bestaan uit wat geschreven is en niet uit daden of kinderen of wat dan ook, maar als we letten op de grove structuur van het gedicht, dan kunnen we regel 3 en 4 even overslaan.

We krijgen dan wel een probleem in strofe 2, omdat het onderwerp van die hele

[p. 69]

tweede strofe (‘Ze’ in regel 6) juist verwijst naar regel 3 en 4. Daarmee worden regel 1 en 2 een beetje buiten spel gezet.

Er is nog wel een andere lezing mogelijk: wanneer regel 1 en 2, dan regel 3 en 4. Die heeft als voordeel dat de kern van strofe 1 bij regel 3 en 4 (de hoofdzin) komt te liggen, maar grammaticaal klopt het dan allemaal niet meer en inhoudelijk wordt het gedicht er slapper van: de tweede helft van de strofe zegt in de kern hetzelfde als de eerste helft. Het is vergelijkbaar met de zin: wanneer het regent, word ik nat. Dat kan de dichteres niet bedoeld hebben, dus ik blijf bij mijn eerste lezing en bij mijn bezwaar tegen het verwijswoord ‘Ze’ uit regel 6.

Zin voor zin

‘Wanneer de wetten van de aarde mij ontbinden’. De regel klinkt goed, ook al door de alliteratie in ‘Wanneer’ en ‘wetten’. Het woord ‘ontbinden’ doet mij allereerst denken aan ‘tot ontbinding overgaan’, ‘vergaan’ en ik stel mij daarbij een lichaam voor dat al een tijdje in een graf ligt en een wordt met de aarde. Maar door het woord ‘wetten’, moet ik ook meteen denken aan ‘ontbindende bepalingen’ in een overeenkomst, die ervoor zorgen dat iemand vrij is van waartoe hij zich verplicht heeft. Die laatste betekenis zal niet bedoeld zijn, maar ik aanvaard het in dankbaarheid dat die toch meespeelt in mijn hoofd.

De ‘ik’ wordt ontbonden volgens de natuurwetten. Door hier de wetten te noemen geeft de dichteres het dwingende karakter aan van die ontbinding: daar is niet aan te ontkomen. ‘De wetten van de aarde’ is beter dan een woord als ‘natuurwetten’. De formulering in het gedicht roept meteen het beeld van aarde (grond) op en het beeld van één worden met de aarde, tot stof vergaan.

De vraag is wel of het klopt wat er in de eerste regel staat. De ‘ik’ is niet in staat van ontbinding, maar iets ontbindt de ‘ik’. Strikt genomen kan dat niet, denk ik, maar dat vind ik niet zo erg. De ‘ik’ wordt hiermee alleen maar passiever, lijdelijker, niet in staat zich te verzetten. Maar ik geloof niet dat het de natuurwetten zijn die iemand doen ontbinden. Zo is het ook niet de wet op de zwaartekracht die iets naar beneden laat vallen, maar de zwaartekracht zelf. De formulering lijkt me daarom niet helemaal nauwkeurig.

‘De voetstap van de tijd mijn sporen wist.’ Ik vind dit een mooie zin. In de eerste regel is er een ‘ik’ van wie al bijna niets meer over is. De ontbinding gaat door, totdat er ook geen spoor mee over is. Regel 2 lijkt hetzelfde te zeggen, maar door het woord ‘sporen’ te gebruiken, wordt de ontbinding, het vergaan, uitgeheven boven het lichamelijke. Iemands lichaam kan al verdwenen zijn, terwijl zijn sporen nog te vinden zijn: de boom die hij geplant heeft, het huis dat hij gebouwd heeft, het kind dat hij verwekt heeft.

[p. 70]

Ook deze sporen worden gewist en wel door ‘de voetstap van de tijd.’ Die voetstap maakt de sporen concreet: iedere lezer moet nu wel denken aan het beeld van voetstappen in het zand of in de sneeuw of waar dan ook. Voetsporen in het strand kunnen gewist worden doordat het water er overheen spoelt, de vos Reynaart wiste zijn voetsporen door zijn staart als een soort bezem te gebruiken, maar in deze regel gebeurt iets opmerkelijks: sporen worden gewist, doordat ze gevolgd worden, doordat er een andere voetstap in gedrukt wordt, zodat het oorspronkelijke spoor onherkenbaar is.

Dat is mooi gevonden. De tijd volgt het spoor van iemand die al ‘buiten de tijd’ is en wist zo de herinnering aan iemand. Tegelijkertijd staat er natuurlijk prozaïsch dat vergeten worden een kwestie van tijd is, net zoals ontbinden dat is.

‘Vergeten alle woorden die ik zaaide’. Woorden zijn sporen die lang zichtbaar blijven. Na zoveel honderd jaar kennen we bijvoorbeeld nog steeds de woorden van het Egidiuslied, terwijl de maker er al lang niet meer is. Maar in ‘Ontbinding’ worden ook de woorden vergeten.

De woorden werden gezaaid, wat me meteen doet denken aan de gelijkenis van de zaaier en aan het woord dat vrucht draagt. Het zaaien is een mooi beeld, omdat het de gedachte oproept aan de aarde uit regel 1, maar hier is die gedachte hoopvol. Zaad rust ook in de aarde, vergaat zelfs, maar het brengt ook iets voort.

Wel is het jammer dat er niets meer gedaan wordt met het beeld van het zaaien. In het hele gedicht komt het niet meer terug, zodat je het idee hebt dat er net zo goed had kunnen staan: ‘de woorden die ik schreef’ of ‘de woorden die zei’. Natuurlijk is ‘zaaide’ beter, omdat het een belofte inhoudt: er komt (wellicht) vrucht en oogst, maar ik kan me niet aan de indruk onttrekken dat het beeld bepaald niet uitgebuit is. Dat ligt aan het woord ‘vergeten’, dat niets met het zaaien te maken heeft.

‘De zinnen die verwaaid zijn in de mist.’ Een mooie nuancering: in regel 3 gaat het over woorden, die ook losse woorden zouden kunnen zijn, als losse graankorrels, in regel 4 gaat het over zinnen, over woorden in een zinsverband, woorden met betekenis. De zinnen verwaaien, gaan op in mist, zodat ze niet meer herkenbaar zijn. Ik ben geen meteoroloog, maar ik heb het idee dat mist meestal niet gepaard gaat met wind en dat hier dus gekozen had moeten worden voor verwaaien of opgaan in mist en niet voor beide.

In regel 1 en 2 wordt verteld dat het verdwijnen, het ontbinden, nog aan de gang is. In regel 3 en 4 blijkt dat al voltooid te zijn. Dat lijkt me niet helemaal consequent. In ieder geval wordt in strofe 1 het verdwijnen beschreven: het lichaam ontbindt,

[p. 71]

de sporen worden gewist, de woorden en zinnen zijn vergeten, verwaaid. Het loopt op uit op een witregel, die hier betekenisvol is: in deze regel zijn de woorden letterlijk verdwenen of verwaaid. Er is niets meer over, geen spoor. Maar daar blijft het niet bij. In het niemandsland is er de wending, waarna er plaats is voor een nieuw begin.

‘Wie weet of in een late lente / Ze wakker zullen worden in hun kracht’. Net als strofe 1 begint strofe 2 begint met een alliteratie: wie weet. Na de w-klanken van ‘wanneer’ en ‘wetten’ in regel 1 droegen ‘woorden’ en ‘verwaaid’ die klank verder tot deze regel en hij klinkt nog na in ‘wakker’ en ‘worden’ in regel 6. Het gedicht is niet alleen rijk aan alliteratie (‘zaaide’ en ‘zinnen’, ‘late’ en ‘lente’) maar ook aan assonantie. De klanken maken het gedicht hecht en leggen dwarsverbindingen tussen bijvoorbeeld ‘aarde’, ‘zaaide’, ‘verwaaid’, ‘late’ en ‘opstaan’ en tussen ‘sporen’ en ‘woorden’, ‘ontbinden’, ‘wist’, ‘zinnen’ en ‘mist’, ‘wakker’ en ‘kracht’. ‘Ontbinding’ is strak van rijm en metrum. Omdat die strakke vorm nog strakker te maken, zouden er in de regels 5, 7 en 8 twee lettergrepen bij moeten. Ik vind het niet zo belangrijk, maar misschien wordt het vormskelet er wel sterker door.

De lente is het seizoen van de hoop, het seizoen van de jonge blaadjes en de bloesem, van de lammetjes en de kuikens. Na de winter waarin alles afsterft, komt de lente waarin het leven weer begint. Soms moeten we een tijdje wachten tot de weersomstandigheden dat allemaal mogelijk maken en dan hebben we een late lente.

Dat die lente komt, is in dit gedicht helemaal niet zeker (‘Wie weet’). Maar als die lente dan toch nog komt, dan worden de woorden en de zinnen misschien wakker. Ik moest denken aan een winterslaap, waaruit een dier wakker wordt in de lente. Of dieren dan juist ‘in hun kracht’ wakker worden of na zo'n slaapperiode erg verzwakt zijn, weet ik eerlijk gezegd niet.

Wel komt het wakker worden in dit gedicht een beetje uit de lucht vallen. Over inslapen van woorden en zinnen was immers nog niet eerder gesproken. Je zou kunnen zeggen dat de gezaaide woorden slapen in de aarde, maar het wakker worden van die woorden vind ik niet zo'n geslaagd beeld.

‘En opstaan en hun veren schudden / Om uit te vliegen voor de nacht.’ Visuele zinnen; ik zie de jonge vogels voor mij, die op de rand van het nest hun veren in fatsoen brengen en daarna wegvliegen. Uitvliegen duidt op het verlaten van het veilige nest, je eigen weg kiezen, zoals wij ook van kinderen wel zeggen dat ze uitvliegen, als ze de ouderlijke woning verlaten. De woorden kunnen het blijkbaar verder op eigen kracht en hebben de ‘ik’ niet meer nodig. De gedwongen passiviteit van de ‘ik’ in regel 1 en 2 staat tegenover de activiteit van de woorden in regel 7 en 8.

[p. 72]

‘Voor de nacht’ dat zal wel zijn: voordat de nacht begint. Het is al laat, blijkbaar, zoals ook de lente al laat was. De vogels kunnen nog net uitvliegen. De laatste regel staat mij erg aan, omdat er meer betekenissen in schuilen. Misschien gaat het hier namelijk niet om uitvliegen, maar om vliegen voor de nacht uit. De vogels gaan vliegen en blijven op die manier de nacht voor. De nacht kan dan het beeld zijn van de vergetelheid, van het verdwijnen. De vogels blijven de nacht voor, de woorden zorgen ervoor dat de dichter niet verdwijnt, niet ontbindt. Daar gaat het uiteindelijk om: hoe blijf je de voetstap van de tijd voor. Daarom vind ik de titel ook niet zo gelukkig gekozen. ‘Ontbinding’ verwijst vooral naar de eerste strofe, terwijl het zwaartepunt van het gedicht bij de tweede ligt. Of we moeten ‘ontbinding’ ook zien als ‘niet meer gebonden zijn.’ In het slot van het gedicht zijn de woorden niet meer gebonden aan de dichter, maar kunnen ze het op eigen kracht.

Besluit

Over ‘Ontbinding’ is veel goeds te zeggen: mooi van klank, door de alliteraties en assonanties, een heldere tegenstelling tussen de eerste en tweede strofe, regels die bij de lezer gemakkelijk beelden oproepen.

De beeldspraak is voor mij in dit gedicht het grootste minpunt. De beelden zijn zo divers, dat ze eigenlijk niet binnen één gedicht passen. Binnen het vrij korte gedicht is de taal iets wat gezaaid wordt, verwaaien kan en zijn veren kan schudden; dat is te veel van het goede. Met beelden die ontleend zijn aan de natuur (mist, lente, nacht) is het trouwens wel altijd uitkijken. Wie die beelden gebruikt, nadert al gauw het cliché, waarbij de winter (de kou) en de nacht (het duister) voor het negatieve en de zomer (de warmte) en de dag (het licht) voor het positieve staan. Voor je het weet gaat een beeldspraak niet dieper meer dan ‘na regen komt zonneschijn’. Dat gevaar is er in dit gedicht ook wel een beetje.

Ook de gedachte in het gedicht (dat de woorden de dichter overleven) is niet zo origineel, maar dat hoeft geen onoverkomelijk bezwaar te zijn. Het betekent wel dat de formulering van die gedachte des te belangrijker wordt.

Teunis Bunt (1959) is werkzaam bij de Bond tegen het Vloeken en is literair medewerker bij het Nederlands Dagblad. Hij publiceerde literaire recensies en interviews in diverse tijdschriften. Voor uitgeverij Mozaïek redigeert hij een reeks literaire dichtbundels.
Elise Lengkeek (1958) is communicatie-adviseur en journalist. Ze publiceerde een drietal boeken op het gebied van mensen en maatschappij. Gedichten van haar verschenen in Woordwerk en diverse bloemlezingen.