Liter. Jaargang 5

[p. 81]

George Harinck
Betoverde herinnering 7
De ontdekking van de Amsterdammer

Sjoerd van Faassen heeft het niet begrepen. Mathijs Sanders heeft een knap boek geschreven, dat hij dit jaar aan de universiteit van Utrecht als dissertatie heeft verdedigd: Het spiegelend venster. Katholieken in de Nederlandse literatuur, 1870-1940 (Nijmegen, 2002). Ja, over katholieken. Protestanten zijn gewoon deze mensen rooms-katholieken te noemen, maar daar houden katholieken niet van. Het wekt de indruk alsof ze niet bij Nederland behoren, alsof ze meer bij Rome behoren dan bij Amsterdam. Dat is een gevoelig puntje voor deze Nederlanders, die hier te lande eerst twee eeuwen niet voor vol werden aangezien en toen een eeuw lang behoedzaam hun best hebben gedaan zich Nederlandser dan Nederlanders te betonen. Ze wilden altijd graag katholiek zijn, maar even graag wilden ze dat sinds het midden van de negentiende eeuw zijn binnen Nederland en dus ook binnen de Nederlandse letterkunde. Mathijs Sanders heeft dit streven nauwgezet en naar mijn indruk vooral zeer beheerst beschreven.

De opzet van zijn boek (zie ook de recensie ervan door Gert van de Wege in Liter 21) is zodanig, dat de katholieken en hun motieven en bedoelingen centraal staan. Dit klinkt vanzelfsprekend, maar dat is het niet. Vandaar dat ik zijn consequente volharding bij dit thema in de uitwerking van deze opzet, vierhonderd pagina's lang, een staaltje van beheersing noem. Sanders zelf laat zien dat de katholieke letterkunde steeds is beschreven door de ogen van de ‘neutrale’, a-confessionele letterkunde, die immers gold en geldt als de canon. Sanders wijkt beslist af van dit uitgangspunt door de katholieke letterkunde op zijn eigen merites te beoordelen. En wat doet nu Sjoerd van Faassen in zijn overigens waarderende bespreking van Sanders' boek in de nrc van 16 augustus jl.? Hij benadert wéér de katholieke letterkunde vanuit het perspectief van de gecanoniseerde letterkunde, in casu vanuit Ter Braak.

Er lijkt geen kruid gewassen tegen deze optiek. De literatuurgeschiedenis is het bezit van een kleine groep gelijkgestemden en zelfs een argument met de kracht van Sanders' boek blijkt daarin moeilijk verandering aan te brengen. ‘Zijn studie werpt niet een heel ander licht op de door hem behandelde periode’, schrijft Van Faassen, ‘maar zorgt wel voor een weldadige verdieping van de literatuurgeschiedenis.’ Dat is mooi gezegd van Van Faassen, maar toch proef ik zelfs nog in dit compliment dat de canon de basissaus is voor elk literair gerecht. Maar over die canon

[p. 82]

heeft Sanders het niet. Zijn invalshoek werpt echter wel een ander licht op die canon. Links en rechts naast het stroompje, dat wij canon noemen, was er nog een heel literair veld, dat aan de literatuurhistorici niet bekend is of waar als braak land aan voorbij werd gegaan, maar dat destijds wel de bedding vormde van dat stroompje en zijn loop bepaalde. Een voorbeeld: er zijn Amsterdammers die nooit de stadsgrens overschrijden en Amsterdam de enige stad in Nederland noemen. De ontdekking dat er in Nederland buiten Amsterdam talloze andere steden zijn hoeft niet de voorkeur van de Amsterdammer voor zijn eigen stad te ondergraven, om toch het betrekkelijke van zijn zienswijze in het licht te stellen.

Men kan dus na Sanders' boek nog wel doen of zijn neus bloedt, maar dan moet men ook maar naar de dokter gaan en het debat over de literatuurgeschiedenis laten voor wat het is. Omdat zijn poging zo bewonderenswaardig is, wil ik hier aandacht vragen voor de opzet van zijn boek. Ik weet niet of er nog een ander is met sympathie voor de christelijke (een katholiek zou misschien liever zeggen: protestantschristelijke) literatuur die dit boek las, maar als dat het geval is, zou het mij niet verbazen als ook hij onder het lezen heeft gedacht: zo'n boek zou ik nu wel eens willen lezen over de protestantse letterkunde. Ik vermoed dat zo'n pendant van Sanders een ander boek zou worden, maar niettemin zou het van belang zijn ook de protestantse letterkunde op zichzelf te beschouwen in historisch perspectief. Ook om deze reden geef ik hier door wat Sanders zo geduldig te berde heeft gebracht over de opzet van zijn studie.

In de eerste plaats is het van belang vast te stellen dat Sanders niet de bedoeling heeft gehad de katholieke literatuur tussen 1870 en 1940 te herwaarderen. Hij is geen apologeet en hij vraagt zich ook niet af wat er in deze literatuur nog aan onze criteria kan voldoen. Dat zijn juist de vragen waarvan hij vindt dat de literatuurhistoricus die eens een poosje niet moet stellen. Wat hij wil is een onontgonnen gebied in de Nederlandse literatuur in kaart brengen.

Was dat nodig? Ja, antwoordt Sanders, want er werd aan voorbijgegaan. Ton Anbeek behandelt in zijn Geschiedenis van de Nederlandse literatuur tussen 1885 en 1985 geen confessionele schrijvers en critici, want hun literaire ideeën zouden geen invloed hebben gehad. Bovendien zou de confessionele literatuur geen kwaliteit hebben. Sanders beschrijft het gevoelen van de Anbeeks onder ons:

Biedt het ‘Vorm-of-Vent-debat’ niet veel opwinderder stof dan de vele interne polemieken tussen katholieke schrijvers van het tweede plan, om van de twistcultuur in het protestantse kamp maar te zwijgen? En hadden de Tachtigers niet groot gelijk toen zij de predikant- en priesterdichters in naam der Schoonheid hardhandig uit de literatuur verdreven? (11)

[p. 83]

Ook bijvoorbeeld de Leidse historicus Jan Bank beoordeelt de confessionele letterkunde geheel vanuit de canon en vereenzelvigt zich met de overgeleverde beeldvorming. In al deze gevallen speelt de zogenaamde ‘literaire kwaliteit’ een beslissende rol als criterium voor de geschiedschrijving. Sanders voelt weinig voor een maatstaf als kwaliteit, omdat deze zeer subjectief is en bovendien een al te gemakkelijk middel is om een bepaald epigonisme - bijvoorbeeld het navolgen van de Tachtigers - uit de literatuurgeschiedenis te weren. Epigonisme is immers een interessant historisch verschijnsel en literatuurgeschiedenis gaat niet alleen over kwaliteitsproducten.

Sanders verbaast zich over de eenkennigheid van veel literatuurhistorici. Prachtig. Maar merkwaardig is dat hij meent dat de literatuurhistorici zo ongeveer de enige kring vormen waarbinnen deze ‘neutrale’ eenkennigheid zich voordoet. Hij schrijft dat historici en sociologen wel volop aandacht hebben besteed aan het levensbeschouwelijk pluralisme van de periode tussen 1870 en 1940 en hij wijst dan op de aandacht van deze wetenschappen voor de verzuiling. Maar het is hem kennelijk ontgaan dat die aandacht lang werd beheerst door hetzelfde motief als van Anbeek, namelijk om duidelijk te maken dat de confessionele stromingen in onze cultuur niet ter zake deden en een laag peil vertoonden. Bij de start van zijn onderzoek naar verzuiling in Nederland in de periode tussen 1850 en 1925 stelde de historicus J.C.H. Blom in 1981 vast, dat het begrip verzuiling veelal in negatieve zin gebruikt werd om een ongewenste verdeeldheid van de Nederlandse bevolking aan te duiden. Omdat de term echter wetenschappelijk onbepaald was, hoopte hij door lokaal onderzoek naar de verzuiling - in plaatsen als Hoorn, Naaldwijk en Tiel - het nog steeds negatief geladen verzuilingsbegrip te kunnen verankeren in de historische werkelijkheid en de aard van die verzuiling nader vast te kunnen stellen. Het ging dus om de aard van de verzuiling, niet om de vraag of het begrip ‘verzuiling’ - d.w.z. het standpunt van de Amsterdammer, of de canon - als zodanig wel geschikt was. Blom en Anbeek stellen eerst vast wat de norm is en beoordelen vandaaruit de geschiedenis, waarbij ten gevolge van die norm vervolgens grote delen buiten beschouwing blijven. In zijn terugblik op het verzuilingsonderzoek schreef Blom in 2000 dat hij het woord verzuiling nog steeds nuttig achtte - al was de uitkomst van het onderzoek dat de term wetenschappelijk gezien beter op de mestvaalt kon worden gegooid - en dat geen van de verzuilingstheorieën als algemeen geldend staande was gebleven. Hij sprak over de onderzoeksresultaten als over ‘een bijna eindeloze variatie, waarbij men zich zou kunnen verbazen dat het allemaal onder de noemer verzuiling bij elkaar kan horen’.

Tot inzicht in de verzuiling heeft het alles niet geleid. En de negatieve connotatie van het woord bestaat nog steeds. Maar Bloms onderzoeksproject heeft wel een interessant neveneffect gehad. Het leidde tot een herwaardering van de negentien-

[p. 84]

de eeuw. Want als de verzuiling als interpretatiekader niet voldoet, hoe zit het dan wel met die eeuw? De conclusie was dat we met nieuwe ogen naar de negentiende eeuw moesten kijken. Eindelijk konden de sjablonen van de verzuiling terzijde worden geschoven. Madelon de Keizer is op het niodmet een dergelijke nieuwe benadering bezig voor het interbellum; de jaren vijftig en zestig wachten nog op een stofzuiger. En die negentiende eeuw blijkt me toch interessant! Er bleken echte mensen in te hebben geleefd, in plaats van groepen die handelden volgens sociologische patronen. Zaken als religie, stand en natie werden ontdekt als belangrijke factoren in het toenmalige leven. Het onderzoek naar de negentiende eeuw is eindelijk echt begonnen.

Welbeschouwd is er op literatuurhistorisch terrein niet iets anders aan de gang, dan op historisch en sociologisch terrein. Sanders en voor hem neerlandici als Frans Ruiter en Wilbert Smulders met hun verfrissende boek Literatuur en moderniteit in Nederland uit 1996 zijn bezig de literatuurgeschiedenis te bevrijden van het verstikkende sjabloon dat de Anbeeks eroverheen hadden gelegd.

Er is binnen de literatuurgeschiedenis ook nog iets anders aan de hand dan een breuk met het dédain voor de confessionele letterkunde. Deze geschiedbeoefening heeft geleden onder de poëtica van de juist overleden A.L. Sötemann, volgens welke de studie van literatuur zich strikt moest richten op de tekst. De persoon van de auteur, zijn sociale milieu en culturele omgeving werden buiten beschouwing gelaten. Hiertegen kwam onder anderen Sanders' Utrechtse promotor Wiljan van den Akker in het geweer. Hij pleitte al in 1991 voor het betrekken van buiten-literaire, ideologische, levensbeschouwelijke, cultuurhistorische en maatschappelijke factoren bij de literatuurgeschiedenis. Het is niet alleen duidelijk dat daarmee een deur geopend werd naar de confessionele letterkunde, die tot dan slechts behoorde tot de context van de gecanoniseerde letteren, maar bovendien komt eerst daarmee het eigene van de confessionele letterkunde tot zijn recht. Confessionele letterkunde bestaat immers bij de gratie van de opvatting dat kunst en leven, letterkunde en levensbeschouwing onafscheidelijk zijn. Sanders boek is één van de vruchten van deze brede benadering van de literatuurgeschiedenis.

Daarnaast moet nog op een derde vernieuwend aspect genoemd worden, dat in Sanders' boek zijn uitdrukking vindt: de aandachtsverschuiving van de literaire tekst naar het literaire veld. De literatuur wordt niet langer aan de hand van een auteur of een werk geschreven, maar aan de hand van een combinatie van de tekst en de omgeving daarvan, plus het institutionele kader daaromheen. Door het gehele literaire circuit in ogenschouw te nemen - niet alleen de tekst, maar ook de auteurs, de critici, de uitgevers en de tijdschriftredacties - wordt het ineens onnatuurlijk de

[p. 85]

confessionele letterkunde buiten te sluiten, zoals in de traditionele geschiedschrijving van de canon gebeurt. Sanders licht toe:

Volgens deze geïntegreerde benadering wordt de poëticale positionering van een auteur bepaald door zowel inhoudelijk-poëticale als literair-politieke overwegingen. De strategische component van literatuuropvattingen komt daarmee in het centrum van de belangstelling te staan, alsmede het ‘literair-sociaal gedrag’ van deelnemers in wat metaforisch wordt aangeduid als het literaire veld. Literatuuropvattingen worden dus beschouwd als instrumenten waarmee auteurs en critici hun positie in het literaire veld trachten te legitimeren en te versterken. (14)

Door het accent op strategie te leggen, wint de geschiedschrijving sterk aan dynamiek en verliezen de onderscheiden posities van de katholieke en protestantse letterkunde hun voorspelbaarheid.

Ten slotte moet nog op een verandering gewezen worden, die Sanders maar kort aanstipt - terecht, want het valt buiten het eigenlijke onderwerp van zijn boek -, maar die er mijns inziens zeer toe doet. Een reden dat confessionele auteurs en tijdschriften hoogstens in de marge van de literatuurgeschiedenissen figureren is wat Sanders noemt de ‘culturele transformatie’ (324) van de jaren vijftig en zestig, die zich krachtig uitte in deconfessionalisering van de Nederlandse samenleving. Richtinggevend voor deze verandering acht hij J.J. Oversteegens proefschrift Vorm of vent, dat hij typeert als ‘een afrekening met de confessionele literaire ideologieën’. (325) De literatuurgeschiedenis heeft geleden onder de historici die de samenleving hebben willen ‘bevrijden’ van confessies. Zijn conclusie is dat de moderne letterkunde, beginnend in 1880, gebaat is bij meer historische distantie en bij het relativeren van de esthetische normen van de literatuurhistorici.

In het licht van deze vier vernieuwende ontwikkelingen is het begrijpelijk dat Sanders een voorkeur uitspreekt voor de opvattingen van de Vlaamse socioloog Staf Hellemans (al is het vreemd dat hij diens opvattingen behandelt onder kopje verzuiling). Hellemans verlaat het schema dat ten grondslag ligt aan de verzuilingsidee: dat religie en moderniteit elkaar uitsluiten of in elk geval behoren uit te sluiten. Zijns inziens hebben de confessionelen in de negentiende en twintigste eeuw niet gestreden tegen de moderniteit, maar om de moderniteit. Deze visie, die ook in de kerkgeschiedschrijving opgang maakt, houdt sterk rekening met het feit, dat de kerken niet alleen defensief hebben gereageerd op de moderne tijd, maar de moderniteit ook hebben aangegrepen om zich hernieuwd te groeperen en soelaas te bie-

[p. 86]

den voor de nieuwe problemen die de moderniteit schiep, zoals bijvoorbeeld massificatie, individualisering en vereenzaming. De kerk is in deze visie niet een reactionair bolwerk, maar één van de creatieve spelers in het historisch proces. Confessionele groeperingen zijn gevormd door de moderniteit en omgekeerd. Extreem gezegd: zonder kerken geen moderniteit. Deze dynamische visie laat ook veel ruimte voor de grote onderlinge verscheidenheid binnen een confessionele kring, een aspect dat met name in de geschiedschrijving van de katholieke wereld tussen 1870 en 1940 is uitgewist. Opnieuw extreem gezegd: de verbazing over het rappe en radicale instorten van de katholieke ‘zuil’ kon alleen ontstaan, doordat de illusie was gewekt dat de katholieke wereld altijd een hechte eenheid was geweest, maar dat was ze nooit. De geconstrueerde grenzen tussen de zuilen vallen weg en er ontstaat oog voor de vele dwarsverbindingen tussen de verschillende groeperingen en er komt bovendien ruimte voor een integrale benadering. De zuilen waren niet monolithisch en stonden niet in een vacuüm.

Sanders gaat nog weer een stapje verder dan zijn leermeesters, die in de geest van A. Lijphart de toonaangevende literatoren uit de verschillende zuilen compromissen zagen sluiten. Deze waarneming houdt in, dat een gemiddeld getalenteerde katholieke auteur in katholieke bladen publiceerde, maar dat een begaafde katholieke auteur loskwam van zijn zuil en geneigd was te publiceren in ‘neutrale’ literaire tijdschriften. Sanders constateert nuchter dat hij een dergelijke bereidheid tot het sluiten van compromissen in zijn onderzoek niet is tegengekomen, en hij suggereert zijn leermeester Van den Akker deze hypothese van het vluchtgedrag van ‘zichzelf respecterende’ confessionele auteurs naar het niet-confessionele circuit in heroverweging te nemen.

Sanders boek verdient navolging op het gebied van de protestantse letterkunde. Die letterkunde zal er niet beter van worden. In kringen van Opwaartsche Wegen werd al opgekeken tegen katholieke tijdschriften als De Vrije Bladen en De Gemeenschap. Misschien zal menigeen die meent in de traditie van deze letterkunde te staan er zelfs met een gevoel van groeiende vervreemding van kennis nemen (ook Sanders' boek biedt heel wat kommer en kwel), maar de protestantse letterkunde zou door deze moderne benadering wel historisch recht worden gedaan, meer en eerder in elk geval dan in de tot voor kort heersende benadering van de literatuurgeschiedenis. En anderzijds, het raadsel zal toch verklaard moeten worden dat de katholieke letterkunde verdwenen is, terwijl de protestantse wereld is blijven voortbestaan en in tijdschriften als Ontmoeting, Woordwerk, Bloknoot en Liter voortspint aan de vervlochten draden van levensbeschouwing en literatuur.

Dr. George Harinck (1958) is wetenschappelijk medewerker en conservator van het Historisch Documentatiecentrum voor het Nederlands Protestantisme (1800-heden).