Liter. Jaargang 5

[p. 38]

Hilbrand Rozema
Afrika-dagboek 1
Tussen de Heiligenbergerbeek en de Mandromodromotrarivier

Waarin de schrijver buitenlandse films bekijkt, een treinreis maakt in Zuid-Afrika en na een ontmoeting met een mens of een engel genaamd Albert Johnson kennismaakt met het nut van zeewierpillen en met de verdwijning van het paard.

[1] Een minder kwaadaardige tijd

In die tijd ging ik vaak naar de film. Dit was in de tweede helft van de zomer van 2002 en ik was pas opnieuw uit Afrika teruggekomen.

Het theater ligt trouwens aan een klein plein, aan de voet van de toren; de films waar het in dit verhaal om gaat werden daarbinnen afgespeeld in kleine, warme zaaltjes.

De stoelen stonden in rijen die steil opliepen. Ze waren bekleed met een rode stof.

Als de lampen doofden, doofde ook de gloed van de stoelen. De gloed leek op het eidooierlicht dat door gesloten oogleden schijnt en dat ook te zien is op foto's van baby's in de baarmoeder.

Dan begon de film. Dat wil zeggen, de eerste minuut voorafgaand aan de eigenlijke voorstelling stelde de persoon die de banden op de spoelen had gelegd en de projector bediende, de lenzen nog scherp. Ook gebruikte deze persoon, een vrijwilliger, de eerste momenten om het beeld goed op het doek te projecteren. Zo maakte hij de vertalingen goed zichtbaar voor de mensen in de zaal. Het kwam voor dat het gesprokene in twee talen werd vertaald.

De vrijwilliger liet zich alleen even aan de bezoekers zien als hij de kaartjes innam. Daarna dook hij een hok in dat, kon je door de deuropening zien, tjokvol stond met ingewikkelde apparatuur.

Vaak bleek de vrijwilliger afkomstig van het zuidelijk halfrond. Waarom weet ik niet. Ik denk dat sommigen van hen asielzoekers zijn, die ervan genieten iets omhanden te hebben. Ik denk dat ze het weldadig vinden om de barakken buiten de stad, al is het maar voor een avond, te verruilen voor geroezemoes, flanerende mensen, een rode filmschemer, het flonkeren van ogen, gedempte geluiden van een lachende vrouw.

[p. 39]

In mijn verbeelding was er een geheimzinnig verbond tussen de filmmakers en de afspelers.

Want de maker van zo'n film in zo'n zaaltje was zelf vaak ook iemand uit een ver land, een andere cultuur.

Hij of zij had dikwijls de mensen gefilmd uit zijn eigen, dagelijkse leven. Dat scheen voor de regisseur belangrijk te zijn. De mensen die meespeelden, leidden hun levens op plaatsen waar de felle zon opvallend kleine schaduwen maakte. Ze gebruikten bijna geen gemotoriseerde vervoermiddelen, maar daarentegen wel veel last- en trekdieren. Je kon het zelfs treffen dat de paar voertuigen die je nog wel zag, een regelrechte sleutelrol speelden in de ontwikkelingen.

Zo was er een rolprent waarin twee Perzische families elkaar bestreden. Wat was er aan de hand? De twee families waren beiden in het bezit van een roestige passagiersbus die de enige verbinding vormde met een grote marktplaats. Deze plaats lag aan de andere kant van een grauwe berg, die zo te zien rijk was aan ertsen. De bussen braakten zwarte rook uit bij het nemen van de steile passen. Ze schommelden heen en weer langs diepe kloven. Het was of de bedenker van dit beeldverhaal wilde zeggen: ‘Zo is het leven nu’.

In een andere film beklommen bouwvakkers met geblokte hoofddoeken een leemkleurige bouwplaats. Ze versjouwden stenen met houten kruiwagens. Die lieten ze soms als op een teken allemaal tegelijk staan waar ze waren, waarna ze op de knieën vielen. De volgende seconden hoorde je een onstuimig geloei als van duizend kalveren die hun stallen uit breken. Het was de verlokkende zang van de muezzins op hun minaretten.

Het liefdesverhaal dat plotseling in deze verhaallijn opdook en dan even onverwacht weer verdween, bestond uitsluitend in betekenisvolle blikken en in zwijgend spel. Er waren geen aanrakingen. Het kolkende gevoelsleven van een verliefd tweetal werd vertolkt met flarden onverwacht uitbarstende oosterse muziek, die meeslepend klonk. De melodie walste tonaal op en neer als een schip met een dronken stuurman. Deze muziek was verontrustend en leek zomaar ergens te beginnen om dan zonder duidelijk einde weer in de grond weg te zakken.

Het liefste van alles was mij een film over Senegal. De Afrikaanse regisseur verloor zich in een pastorale die zo fris was, zo stralend, dat zelfs de geuren zich in het zaaltje leken te verspreiden. Er waren veel lange, schitterende shots van een rijzige jonge dorpsschone die voornaam over de dijkjes fietste die in dit Westafrikaanse land tussen de rijstvelden liggen. De fiets glinsterde in de zon. De ongehuwde mannen van dit dorp wogen hun kansen, dat zag je. Ze doften zich op.

[p. 40]

De verhaallijn loopt in dergelijke films soms pardoes weg in het woestijnzand, en vergis je niet, daarna kan het wel een kwartier duren voor de acteurs de draad van de westerse logica weer oppakken. Wat ik me van die maanden nazomeren herinner: abrupte stijlbreuken, onontkoombare muziek en verdrietige slotscènes.

En de tijd? Tijd was er in die vreemde films altijd genoeg. Hoewel, met evenveel recht kon je zeggen dat er helemaal geen tijd was. Het enige dat er duidelijk was, ergens, was een bepaalde plaats. Een zekere plaats-op-een plekje-van-de-wereld. En in die plaats, vertelden de makers, zat eigenlijk alles al. Zoals er een Herwijnen ligt aan de Waal, zo ligt er ook een Herwijnen op Trinidad en in Siberië (Koos van Zomeren in Een jaar in scherven, 1987). Kijk maar!, zeiden die makers, het hele bonte leven speelt zich af in het dorpje waar ik vandaan kom. Het leven-zoals-het-is, met zijn vrolijke, maar ook verdrietige momenten. Een leven dat wordt overheerst door een alomtegenwoordige natuur. Door een natuur met het karakter van een onberekenbare brompot die er af en toe een overstroming, steenlawine of zandstorm tegenaan gooit. Een natuur als een riskant personage dat verzwegen wordt, dat je zelf maar moet uitvogelen, maar die de eigenlijke burgemeester van zo'n dorp is.

Als de lichten langzaam weer opgloeiden en de bezoekers de kinken uit hun stijve botten schudden en tegen het licht knipperden, voelde ik me vaak gelukkig en vervuld.

Waarom toch? Ik heb daar vaak over nagedacht.

Zou het zijn vanwege de ware ongerijmdheid van de ontroering, die sprongen kan maken als een kat in het nauw of een takkenschaduw op de muur van een kinderkamer?

Zou het zijn omdat de makers van dergelijke films de camera voeren als kinderen die voor het eerst door verrekijkers kijken? Bijna onhandig - maar altijd vurig, onverzadigbaar, verrukt. Vermoeid noch mat, zo vertellen ze het verhaal van de dingen die ze hebben gezien. Hun verrukte liefde en hun hevige zuidelijke of oosterse emoties zijn soms bijna beklemmend.

Daar komt nog iets bij: als kijker voel je dat sommige spelers zomaar van straat zijn geplukt. Het kunnen vrienden, familieleden en geliefden van de regisseur zijn! Ze spelen zichzelf.

Ik denk dat die jonge vrouw uit Senegal nu nog steeds door de rijstvelden fietst. Misschien flirt ze, voorbijfietsend, ook nog steeds met de dorpskapper, die haar steels bekijkt in zijn gebroken spiegel, zijn aandacht zo afgeleid van de wit ingezeepte kaken van zijn klant dat er een streep rood bloed vloeit. Een beloftevolle wond.

Vandaag las ik in de krant dat de Sahara langzaam wordt teruggedrongen. Satellietfoto's laten zien dat de randen van de woestijn weer groen zijn. De strook die profi-

[p. 41]

Albert Johnson in de trein van Johannesburg naar Kaapstad (foto: Hilbrand Rozema).

[p. 42]

teert van de groener wordende woestijn, strekt zich uit van Burkina Faso en Mauretanië tot en met Sudan en Eritrea. Het blad New Scientist weet te melden dat hiermee de verwoestijning een halt lijkt te zijn toegeroepen. Het woestijnzand was de afgelopen decennia opgerukt als gevolg van hevige droogte. De oorzaak van de gunstige ontwikkeling is een combinatie van meer regenval in de afgelopen jaren en verbeterde landbouwmethoden. Het schijnt dat de boeren die aan de rand van de woestijn wonen meer gebruik maken van zogenaamde contourdijken. Dat zijn rijen stenen die op aflopende hellingen of randen worden geplaatst. Door deze steenrichels kan de grond het regenwater beter opnemen.

[2] Het jodiumpleidooi

Hoe vaak ik die treinreis van Johannesburg naar Kaapstad nu heb gemaakt, weet ik niet. Ik denk dat het de vierde keer was. Ik weet niet waarom. Een zendeling bracht me in Pretoria naar het station. Het zou op dat moment nog bijna een volle dag duren voor ik een man tegenkwam die zich Albert Johnson noemde.

Dan ben je al moe, dan maak je je al op voor de nacht op een brits in de toegewezen slaapcoupé. Dan rijdt de trein ergens middenin de plaats op de wereldkaart die de Kleine Karoo heet. Geen plaats als zodanig maar een plaat, een kom, die zich leeg als een zoutpan onder de hemel uitstrekt. Het Zuiderkruis is nog bleek, maar je hebt dan al gecontroleerd of de sterren nog steeds andersom staan, zoals de vorige keren. Of het water in de gootsteenputjes van de treintoiletten nog steeds de andere kant op weggorgelt vanwege de draaiing van de aardbol. Kalmerende wetten.

Dan, in dat uur, het uur van de betovering, schuift de nacht dus over de trein heen. Dan rijdt de trein de nacht binnen.

Dan schept de trein, omdat overal de ramen openstaan en mensen naar buiten leunen, de geuren naar binnen van krinkeldroog gebroken gras, aromatische houtvuurtjes, gedroogde bloemen en afkoelend gesteente. Sigaretten gloeien dan oranje in het duister op.

Valt er iets van de mensen af? Dat kan zijn. Ze gaan zachter praten, ze geven elkaar glimlachend de ruimte in de gangpaden.

Het ritme van de trein is geruststellend en verstoort de stiltes van dit landschap niet.

Stokoud is het nu, maar het leeft nog. Het is zo'n beetje de enige plaats ter wereld waar het moedergesteente van de planeet aan het aardoppervlak ligt.

Hier steken rotsen omhoog die zwart zijn van de zon. Denk aan een verzonken continent dat even opduikt bij eb. Deze zwartgebakken rotsen zijn namelijk de ori-

[p. 43]

ginele restanten van Gondwanaland. Het betekent dat ze hier al liggen sinds onze dageraad. Sinds de andere continenten afdreven als slordige sinaasappelschillen en er een Afrikavormig hart overbleef in het midden van de nu bekende wereld. Sinds die tijd smelten hier onze horloges op de rotsen.

Er is een flard tekst in oudere aantekeningen bewaard die ik heb overgeschreven bij een bezoek aan een museum in Kaapstad. De tekst is daar te lezen in een vitrine met afgietsels van een bijna verdwenen mensenras: dat van de Khoi-San, de Bosjesmannen. Dit, daar, dat donkere, waar de trein nu de geuren van schept, is hun land. Hier volgt de tekst uit het museum in Kaapstad.

‘Ik heb het wederzijds in elkaar doordringen gevoeld van vele stiltes; een, de stilte van de luchten, en twee, van de valleien, en drie, de bergen, vier, de stilte van de diepere aardlagen. En aan deze moet ik toevoegen een vijfde stilte; de machtige stilte van alles dat is voorbijgegaan; de boze voetstappen van mannen op het oorlogspad; de schreeuw van jonge vrouwen bij een moeilijke bevalling, de plotse kreten van gewonde kinderen, maanlichtliederen van aanbidding, het fluiten van de bergsteenbok. Het geluid van een grote activiteit is gestorven en nu blijven alleen de stille rotsschilderingen als maanreflecties van een grote dappere zon die is ondergegaan.’ (Walter Battiss, 1948).

Ik drukte mijn ellebogen op de metalen rand van de ramen tot het bijna pijn deed en inhaleerde diep.

Ik sliep toen de treinmanager me wakker maakte. Er was een vergissing in het spel. In de deur zwaaide iemand met haar ticket: ik lag op haar plaats. Slaapdronken en rillend tilde ik mijn bagage naar beneden en ging ik achter de manager aan naar een coupé met maar twee slaapplaatsen, waar nog een bed vrij was. Het was nu drie uur in de morgen.

In die coupé zat een vitale, netjes geklede man van ongeveer 65 jaar bij het raam. Geen bagage, op een plastic tasje na. Hij zag er jongensachtig uit. Hij keek uit het raam. Hij draaide zich om. ‘Albert Johnson,’ zei hij niet onvriendelijk. Ik mocht hem meteen.

‘Johnson’ was een pseudoniem, gaf hij toe. Als jongetje had hij het Duitse bombardement op Rotterdam meegemaakt. ‘I tell you, that was no picknick. That was no picknick for sure.’ Zijn ouders waren naar Australië gevlucht toen na de oorlog de spanningen rond Berlijn toenamen, overtuigd als ze waren dat het opnieuw oorlog zou worden. Beiden waren snel daarna overleden.

Ik was nu vol aandacht voor zijn levensverhaal, de slaap verdween.

‘Albert’ zelf was nu ook op de vlucht voor oorlog. ‘Indonesië zal Australië aanvallen. Het is een kwestie van tijd. De bevolkingsdruk is gigantisch en de regering heeft het oog laten vallen op het lege noorden van Australië. Het bevalt mij maar niks.’

[p. 44]

Hij had, zei hij, een carrière gehad bij de geheime dienst ‘Down Under’ en keek met angst naar de wereldwijde oorlog tegen terreur. ‘Indonesië, het land met de grootste moslimbevolking ter wereld, zal daarin moeten kiezen. Jakarta zal een strook land in Australië als wisselgeld gebruiken voor steun aan Amerika. De vs houden al rekening met een nieuwe land- en zeeoorlog in de Pacific. Dat kan ik bewijzen; ten zuiden van Nieuw-Zeeland liggen enorme olievoorraden die officieel militair gebied zijn. Die voorraden zal Amerika aanspreken om ter plaatse oorlog te kunnen voeren, mocht het nodig zijn.’

Hij wilde er niet op wachten en dacht nu na over emigratie naar Zuid-Afrika. Een oorspronkelijke gedachte, omdat het meeste emigratieverkeer andersom gaat.

‘Ik kan alles zelf, ik red me wel. Mijn camper laat ik verschepen.’

Hij had z'n verkenningsmissie goed gebruikt met een persoonlijk bezoek aan het Bureau van de President van de republiek, Thabo Mbeki. ‘Ik heb hem een plan aangeboden waarmee virusziekten onder mensen en vee vrijwel uitroeibaar zijn. Het gaat om de toevoeging van jodium aan de voedselketen. Daarmee kunnen we de weerstand tegen infecties dramatisch verhogen. De economische belangen van deze ingreep zijn nauwelijks te overschatten. De president heeft laten weten geïnteresseerd te zijn.’

Hij liet het plan zien. Het zag er professioneel uit. ‘Als mensen dagelijks een zeewierpilletje met natuurlijke jodium slikken, neemt hun weerstand met sprongen toe. Op basis van mijn eigen onderzoeken sluit ik zelfs niet uit dat dit geldt voor onze weerstand tegen het hiv-virus en tegen nucleaire straling.’

Mensen okee - maar wat te doen met dieren?

Albert stelde luchtdroppings voor met sproeivliegtuigjes. Om de kosten te drukken had hij een plan bedacht dat deze massale jodiumtoevoeging vergezeld deed gaan van het zaaien van taaie boomsoorten in woestijnen en savannes. ‘Kijk nou hoe waardeloos deze grond is! In Australië hebben we er ook veel van. De woestijn moet bloeien en ik heb bedacht hoe dat kan. De bomen waar ik het over heb, zullen langzaam maar zeker bijdragen aan de vorming van een grondlaag.’

Deze middelen liggen voor het grijpen in de natuur, gaf hij nog te verstaan. Het is slechts een kwestie van onkunde van onze kant. De mensen weten niet wat er allemaal mogelijk is, zuchtte hij. Hij herhaalde nog eens met kracht zijn bewering dat de mensen hun weerstand makkelijk konden verhogen en dat de woestijnen met zijn meerjarenplan zeker zouden bloeien.

Vervolgens keken we samen uit het raam, waarin het barre landschap zich langzaam losmaakte uit de nacht. Het begon morgen te worden. We aten samen, dat wil zeggen ik at eieren met spek en hij at een handvol druiven. Hij zag er kerngezond uit. Ik herinner me nu dat ik hem toen vroeg, of hij het moeilijk vond om zijn leven

[p. 45]

lang vrijgezel te zijn. Dit is een onderwerp dat me erg interesseert. Miste Albert geen vrouw? ‘No, not at all. I couldn't care less. You reach a point in your life where you grow over it. You will, too.’

In Kaapstad verdween hij met de geheimzinnigheid die bij hem paste. Ik zag hem nog net zwaaien en in een taxi springen. Nog steeds met dat ene tasje.

Maar wie gaat er nu op wereldreis zonder bagage...? Van tweeën een: of hij was gek, of hij was een genie. Ik betrapte mezelf erop dat ik rekening hield met een derde mogelijkheid, namelijk dat hij een engel was. Dat zou zijn curieuze missies en adviezen voor hooggeplaatsten verklaren.

In de dagen erna zag ik hem nergens meer. Hij was van de aardbodem verdwenen.

Nog een laatste aantekening maakte ik van deze gesprekken met Albert.

‘De eeuw van het paard’, had hij ten slotte kernachtig gezegd, ‘is voorbij’. ‘Ik denk dat ik zelf een van de laatste mensen ter wereld ben die er nog iets van weet. Ik weet nog hoe je hoeven kapt, hoe je nieuwe ijzers aanbrengt. Ik weet iets van temmen, van veedrijven in een kraal en van paardenfokken; het veredelen van een stal met goed bloed. Ik hou van paarden. Het zijn de edelste dieren ter wereld. Maar overal raken de velden leger, zo is me keer op keer opgevallen tijdens mijn reizen. En ik ben overal geweest, hoor. Hele bloedlijnen sterven uit. Dat komt omdat de mensheid het paard na al die millennia niet meer nodig heeft als last- of trekdier. Alleen nog als renpaard. Om op te gokken.’

De laatste zin spuwde hij uit.

De eeuw van het paard is voorbij, had Albert gezegd.

Het geluid van een grote activiteit is gestorven. Wat we zien zijn de laatste reflecties van een grote, dappere zon die al is ondergegaan en die steeds verder wegzakt. Het wordt nacht, en in die nacht verdwijnen de contouren van ons dorp aan de Waal, onze haven op Trinidad, onze visplaats in Siberië, de boerderijen van onze ooms aan het Eemskanaal en het Schildmeer, ons Perzisch bergdorp, ons schiereiland met zijn oude missiehuizen dichtbij de monding van de Mandromodromotrarivier op Madagascar, waar onze vrienden zijn gaan wonen en waar we (maar dat weten we nu, in Kaapstad, nog niet) binnen enkele weken naartoe zullen reizen.

Weldra komt de nacht, zo citeerde Dag Hammarskjöld in zijn geheime dagboek (uit het Avondgebed van Maarten Luther?). Niet lang daarna werd hij neergeschoten boven de Congo, het hart van Afrika. In zijn dagboek liet hij op het Luther-citaat volgen: ‘Tegen het verleden: dank, / tegen de toekomst: ja!’

Hilbrand Rozema (1971) is journalist bij het Nederlands Dagblad. Poëzie: Paradijs (1997) en Embargo (2000). Voorjaar 2003 verschijnt bij De Arbeiderspers zijn nieuwe bundel.