Liter. Jaargang 5

[p. 110]

Dieks moet van de boerderij af

Om halfvijf in de ochtend stommelen de eerste klompen over het stenen hofpad dat om het bakhuis heen naar de beek voert. In die voetstappen daar zit de slaap nog in. Ze strompelen dronken het hofpad over. Ieder heeft zijn eigen stap. De boer met zijn mankelieke heup slobbert in zijn holle klompen over de ongelijke kasseien en Balt, de knecht, staat een poos lang slaapdronken voor de deur alsof hij er door een vreemde buitengezet is. De dag heeft hem opgepakt en uit het nest getild. Hij zwijmelt het hofpad over.

De melkbussen staan in de beek. Balt tilt ze op de kruiwagen en daar boldert het rad met de bommelende bussen de nacht uit, het erf over, het dauwnatte weiland, de dag in.

Balt, de knecht van de kreupele boer, heeft besloten dat Dieks, de achterlijke jongen die op de boerderij werkt, weg moet. Balt is niet iemand die ergens gras over laat groeien. Hij durft een feit ook wel aan te dikken als hij er beter van wordt. Hij jongleert met de omstandigheden als een goochelaar met z'n toverinstrumenten. Hij kronkelt steeds en zet overal zijn wiggen tussen. Als er iets gebeurt wat hij niet gebruiken kan, moffelt hij het weg, en als er iemand een domme streek doet waar hij z'n voordeel mee kan doen, geeft hij de ongelukkige een stoot in de rug, zodat die er nog een trapje dieper ondergaat. Dieks moet weg. Balt breekt altijd de benen over hem op de ongelegenste ogenblikken.

En nu staat Balt dan met Dieks in het weiland. De zon steekt de kop uit de nevels en de dauw staat de mannen in de klompen. De dag is nog niet helemaal wakker, maar die schudt de vochtigheid en de donkerte toch van zich af. Die komt op over de wereld als een kerel die de oogst binnenhaalt en aan de slag gaat.

De koeien, de zwarte en de rode, goedig als kamelen, staan voor het hek te wachten.

‘Je moet het hek dichtdoen,’ zegt Balt tegen de jongen.

‘Het hek dicht,’ zegt Dieks.

Dieks kijkt altijd beteuterd, het is of hij naar drie hekken tegelijk wil lopen. Dat is altijd zo. Als men hem iets opdraagt, is het steeds of hij kramp heeft. Uit angst dat hij het verkeerd zal doen.

Maar nu zijn de eerste koeien al gemolken en nu moeten ze verderop, want de Nijkoop en Blessien en Geertien komen nooit uit zichzelf bij de dam. Die moeten ze ophalen.

[p. 111]

‘Je moet het hek dichtdoen,’ zegt Balt. Maar hij zegt dat zo binnensmonds, die duivelse Balt, dat de arme Dieks opkijkt als een schichtig paard. De witte wasem spoelt hem om de knieën. Hij kijkt naar het hek, hij pakt de emmer op, hij pakt de driepoot op, maar hij laat het hek open. Precies of die drommelse Balt het hem zo opdroeg. Of is het zo dat Balt het hem zo opdroeg? Balt bespeelt Dieks' achterlijke geest als een muzikant zijn instrument. Hij weet zo goed dat het hek openstaat. Hij loopt met grote passen door het land, hij beurt de klompen hoog boven het gras uit, hij houdt de emmer wijd van zich af. Maar hij ziet wel dat het hek openstaat. Ze kruipen ieder onder een koe. Blessien en Geertien worden leeggemolken.

En opeens blijken al de andere koeien het land uitgelopen, ze zijn de weg opgegaan. Ze zwerven links en rechts de straat over. Maar Balt werkt stil door. Als hij klaar is, staan de koeien zowat in het dorp. Daar moet hij achteraan, en als hij terugkomt, raast hij een uur lang, zodat de boerin van alles op de hoogte komt.

‘Moet je niet naar het grintegat?’ vraagt de vrouw na het koffiedrinken.

Maar Balt gaat niet weg.

‘Ik ga nog niet,’ zegt hij bars.

Het is of hij een vonnis uitspreekt. Er ligt zoveel gekrenkte waardigheid in zijn stem, dat de goede vrouw schrikt.

‘En het grintegat dan?’

Balt staat stijf rechtop, zijn ogen fonkelen, hij lijkt een beledigde afgod. Wat moet de boerin toch doen om hem tot bedaren te brengen.

‘Men kan met die jongen niet werken. Ik heb het met zachtigheid geprobeerd en met slaag, maar die jongen wil niet. Ik kan gauwer zonder dan met hem. Zopas heeft hij me al de koeien het land uit laten lopen. Ik kon ze stuk voor stuk uit het dorp weer ophalen.’

Ja, wat moet de boerin daarop zeggen? Het is jammer voor Dieks, maar zijn vader is communist, en Balt moet met Dieks werken. Wat doet Balt nu? Hij rent met grote passen door het huis, werpt met de deuren zodat de klinken rammelen, en dan is het ineens stil.

Balt is naar z'n kamertje gegaan. Hij heeft zich teruggetrokken in het slaapkamertje dat er voor Dieks op de deel is afgetimmerd en dat daar als een malle donkere doos midden in de reusachtige holle schuur zwemt. Balt heeft zich in zijn kamer teruggetrokken, om de onbruikbaarheid van Dieks nog eens goed aan te tonen. De jongen moet en zal weg. Wanneer de boerin met de boer alleen is, haalt ze hem over Dieks weg te doen.

In de voorkamer zit de Beekboer. Hij moet een brief schrijven. Zoals hij daar aan tafel zit, lijkt hij een kleine kwaadaardige aap. Zijn benen staan altijd zo'n beetje naar elkaar toegeknikt. Nu hij alleen is, ziet men pas goed wat voor ongelukkig ver-

[p. 112]

groeid gedrocht hij is en hoe moeilijk hij loopt. Nu hoeft hij zich niet groot te houden. Hij slingert op zijn ingeknikte knieën de kamer door, hij moet een klein beetje gang hebben om zijn evenwicht te houden. Als hij voor de kast staat, moet hij zich aan de deurlijst vast houden om niet te vallen. Daar grijpt hij mis en hij kletst tegen de grond. Hij valt neer als een blok hout dat uit zijn evenwicht is gestoten. Heeft geen mens dat gezien? Schichtig als een dier kijkt hij rond. Een dier, een klein doodziek aapje dat bang voor slaag is. Is er niemand die hem door de tralies heen een goed woord geeft? Niemand. Kan iemand meer angst hebben voor de dood dan de ongelukkige boer heeft voor het leven?

En wat heeft hij een moeite om overeind te komen. Het is alsof de dikke tors niet van de grond wil. Zijn armen zijn zo dun als zijn benen. Maar hij wringt zich toch op, op de onvolgroeide klauwen die zijn handen zijn. Hij schuift naar de muur en rekt zich op, en dan stuntelt hij weer verder, net zolang tot hij papier, inkt en pen bij elkaar heeft.

Hij kan schrijven. Hij kan zo best schrijven. Hij deugt niet voor het boerenwerk, maar hij kan schrijven. Hij schrijft nadrukkelijk met grote hanenpoten. Hij gaat Dieks de dienst opzeggen. Dat is een karwei dat ze gerust aan hem kunnen overlaten. Hij doopt de pen in de inkt, zo nadrukkelijk als een schooljongen die zijn laatste strafregel schrijft. Hij zit daar zoo resoluut in zijn stoel. Zo luidt de brief:

‘M.H.

Door deze laat ik U weten, als dat ik Dieks over een maand bij mijn vandaan doe.’

Zo. Met forse halen is de pen over het papier gegleden. Maar dan stokt hij opeens. Dieks' vader is communist, met die lui moet je oppassen. Kun je een jongen die je bij het jaar huurt met een maand opzeggen? Die communisten zijn overal goed van op de hoogte, die kunnen heel wat te doen maken.

Zijn ogen worden doffer, zijn mond zakt open; hij kijkt alsof hij een pak slaag gehad heeft. Maar dan opeens komt de voortvarendheid weer over hem, hij bijt zich vast op zijn plan, hij zet zijn tanden opeen en zijn pen judast het papier al weer. Wat kan hem bij hier en ginder die kale communist schelen. Hij zal eens laten zien wie hier de baas is. Dieks, die blaag, is voor de kost nog te duur. Een jongen van tien jaar kan beter rogge binden dan die halve zachte.

‘Aangezien de dokter mij ten strengste aangeraden heeft, een grote knecht te nemen, moet ik Uw zoon Hendrikes afzeggen. Uw dw. dienaar’

Als de brief af is, loopt de Beekboer de hele boerderij ermee rond. De boerin moet de brief lezen en de boer staat er bij met zijn veldheersgezicht.

‘Dat is voor mekaar, hè,’ krast hij.

En dan moet de knecht de brief lezen. Hij ploft neer in de rieten stoel in het bakhuis en Balt kan net tussen de tafel en het raam door, de hut is maar zo vol. Balt geniet.

[p. 113]

‘Dat is voor mekaar, hè,’ dwingt de boer.

‘Je moet dat ten strengste er uit wegdoen,’ snauwt de boerin. ‘Dat is te astrant.’

Dan moet Balt de brief overlezen. Het is ontroerend te zien hoe de boer tegen Balt opkijkt. Bijna alsof hij verwacht dat Balt hem op de schouder zal kloppen.

Ja, nu is de brief weg. En Dieks, die dit alles aangaat, loopt onwetend over het erf. Balt graaft grind uit: de boer komt straks. Balt legt een stuk brood in het gras en Tiras, de hond, sluipt dichterbij en helpt hem eraf.

‘D'hond 'eeft oe brood op'evreten,’ smaalt Dieks. Hij slikt anders alle letters altijd in, dat is een soort spot, een plagerij die hij zich met de mensen veroorlooft. Maar wanneer hij met een kwaad bericht komt, praat hij duidelijk genoeg. Anders hoort men niet veel meer dan oe-a-oe-a. Maar zijn gezicht staat altijd even intelligent, niemand kijkt onder het praten de verteller met meer bezieling in de ogen dan Dieks. Maar het is niet zijn eigen verstand dat zijn ogen bezielt, lijkt het wel, het is de weerschijn van dat van de spreker. Dieks zit met zijn prachtige heldere jongensogen, zijn dikke, strogele, zongebleekte haar en zijn innerlijk plezier om de dwaasheden van de anderen rond te kijken. En zo staat hij naar Balt te kijken, hij doet tien keer de mond open om wat onbegrijpelijke, onverstaanbare onzin te zeggen, en opeens lijkt hij slimmer dan de anderen samen.

‘Nou moet je zorgen dat de bèke 'ier schoon blieft dit jaor,’ waarschuwt Balt.

‘Kan 'k niet,’ zegt Dieks prompt. ‘Ik moet opmieteren.’

‘Ga je hier weg?’ houdt Balt zich onnozel.

‘Ik bin wel gek,’ zegt Drieks, ‘maar as t'r 'n grote knecht komt, moet ik weg. Zo gek ben 'k niet, of dat begriep ik.’

‘Wanneer ga je?’

‘Ja, met zes weken, weet ik 'et. Thuis is 't ook niet te eten. Wie 'ebt geen 'emd an 't lief,’ sart Dieks.

Dan gaat hij de schuur in, naar de varkens.

‘Nou, ik ga naar de jongens,’ zegt de Beekboer tegen de boerin. Geen antwoord. De boer staat daar zo hulpeloos in zijn grote blauwe kiel, die als een geklede jas tot over z'n knieën hangt. Hij heeft de schop als een wandelstok tot steun in zijn hand. Hij zoekt de ogen van zijn vrouw op als een kind die van z'n moeder, hij heeft zoiets hulpeloos over zich.

Maar hij gáát niet, hij zet de schop tegen de met goor blauwsel bestreken muren van het huis en hij loopt naar binnen om wat te halen. Heeft hij iets vergeten? Hij heeft al drie keer wat vergeten. Een kind dat liever niet van huis weg wil. Maar de boerin ziet niet wat voor zware steen dit kind op het hart ligt. De boer heeft nu zo absoluut niets van de grootspreker die hij 's avonds is; hij laat nu niet de pupillen in de hoeken van zijn ogen spelen; hij is nu geen branie, maar de zware boodschap aan Dieks ziet hij als een zwart dreigement voor zich staan.

[p. 114]

‘Nou, ik ga, vrouw.’

‘Ja, ga dan toch in vredesnaam. 't Is de vijftigste keer dat je dat zegt.’

‘'Et is de vijftigste keer niet,’ weert de boer hulpeloos. Maar dan pakt hij toch z'n schop op en balanceert hij het hofpad over, de rechterhand komt zo hoog als de schouder, zo ver zwaait hij de arm van zich af. Maar dat is geen branie; kijk maar hoe angstvallig hij de punt van de rechterklomp over de grond laat slieren. Die is bang om de grond los te laten.

‘Zeg, 'oor 'es,’ roept ze hem na. ‘Zeg je Dieks nou goed secuur, dat je al 'n brief naar z'n 'uus 'ebt 'eschreven?’

De boer staat stil. Het moeilijke karwei, dat op hem toe kwam, ook.

‘Ja,’ zegt de boer onzeker.

‘Anders moet de jongen dat van 'n ander 'oren.’

De boer komt schoorvoetend op hol slobberende klompen terug.

‘Zeg jij 'et 'em maar,’ had hij graag gevraagd. Maar dat durft hij niet. Hij moet het Dieks wel zeggen.

‘Ja maar,’ bedilt ze, ‘je moet 'et 'em maar niet zeggen waar iedereen bij is. Zeg 'et 'em maar as je met 'em alleen bent; hij 'eeft z'n gevoel ook, al is ie niet als een ander.’

‘Ik zal 't 'em wel zeggen,’ mompelt de boer en gaat naar de schuur waar Dieks bezig is. Naar de zwijnenschuur gaat de boer. De weg loopt achter de achterdeur van het grote boerenhuis langs. En aan de andere kant van de weg, tegenover de grote schuur, ligt de kleine loods waar de varkens verblijf houden. De motte met vals opgetrokken bovenlip grauwt naar Dieks, wanneer die hem wil doen oprijzen van z'n gore stro. De jongen doopt het ondereind van de greep in het weke vlees van de zeug.

‘Toe kreng,’ scheldt Dieks. Hij maakt zich kwaad op het vinnige dier, dat er tegenop ziet de lompe baal vlees die z'n body is op te beuren. Het knort op een vreemde sonore wijze, zoals alleen oude varkens dat doen. De ogen zijn klein, een onwaarschijnlijk klein wit gaatje in de massale domme schedel. De jongen maakt zich kwaad; hij duwt opnieuw de punten van z'n riek in het lillende vlees van het verstoorde dier. Nu begint hij het te plagen. Dieks lijkt een volwassen mens in z'n plaagzucht. Als de motte overeind komt, moet Dieks haar met de scherpe punten van de greep van zich afhouden, anders had het dier zich op hem geworpen. Opeens slaat het licht binnen de warme broedende schemer van de bijschuur, een brede waaier over het bestofte werkgerei, de met spinrag bedekte verweerde planken en posten.

‘Weergase snotneus, blief ie met de riek van m'n motte of,’ vloekt de hese stem van de boer. Hij fochelt tot voor de staketsels van 't hok, hij vált er bijna tegen op. Hij imiteert het hanige snauwen waar z'n vrouw hem zo-even mee bedilde.

‘Nou weet ik metiene waar de motte de leste maal de poot met 'ebroken 'eeft. Altijd dat gesar van dat beest. Blijf er met de vingers af...’

[p. 115]

‘Ei-o-ie-o-ao,’ knort Dieks. Het lijkt of de stem uit de neus komt bij Dieks, hij kon de klanken wel zo van de motte hebben overgenomen.

‘Kom ie 'ier,’ zegt de boer.

Hij is hier opeens weer de baas; hij mag graag bedillen en Dieks kan hij nu aan. Ze staan nu beiden met de rug tegen het varkenskot. De boer heeft z'n brede allure aangenomen, er is bijna iets vaderlijks in z'n stem.

‘Nou we Balt 'ier 'ebben as grote knecht op de boerderij, kunnen we 't zowat met een man minder af.’

Dieks kijkt de boer met z'n felle heldere ogen hartelijk aan, alsof hij wie weet wat voor goed bericht vernam.

‘Je weet ook wel Dieks, as dat de tied voor de boer slecht is en jij verdient eigenlijk teveel voor wat je kunt. Je weet ook wel dat je niet bent als een andere jonge.’

Zo zonder terughouden zegt de boer Dieks de waarheid. Het trouwhartige kijken van de jongen bedriegt hem.

‘En nou heb ik 'n briefje aan je vader geschreven.’

Hier houdt de boer op; hij heeft zo zeldzaam resoluut staan praten. Werkelijk, er zit toch iets van de ziel van een echte man in deze vergroeide homunculus. Hij maakt de beweging van pruimen, hij bekauwt zijn tong; de spleten van z'n ogen zijn niet groter dan die van z'n varken en z'n onderlip is de rand van een schotel om de rotte tanden. Hij houdt Dieks in 't oog.

‘En nou komt 't er op een week niet op an, jongen, maar nou 'eb ik je vader geschreven, en over zes weken dan moet je 'ier vandaan. Dan heb je de tijd om naar een andere boer uit te zien.’

‘Ja,’ zegt Dieks. Zijn gezicht straalt nog steeds en nu weet ie toch al dat hij weer naar huis terug moet.

‘Ja,’ zegt hij, maar terwijl hij daar zo effen te luisteren staat, heeft de woede zich in hem vastgezet en hij springt opeens op de boer af, werpt hem achterover, en het hagelt vuistslagen op het gezicht van de kreupele.

Balt, die op het geschreeuw af komt, moet hem verlossen. De grote knecht staat bij de beide ongelukkigen alsof hij Mefisto zelf was.

Uit: P.J. Risseeuw (red.), Boeren en burgers, uitg. Kok te Kampen, 1938, blz. 68-75.