Liter. Jaargang 5

[p. 61]

Zonder middelen van bestaan

De malaise heeft de zwerver min of meer uit de hechteniszaal verdrongen. Nu en dan ziet men een bekend gezicht in de stroom van hen die door een crisisovertreding in de gevangenis raken. De nood van de tijd heeft het bestaan van de landlopers moeilijker gemaakt. Maar in weerwil van hun vaak slechte eigenschappen moet men medelijden met hen hebben. Vooral 's winters is hun bestaan moeilijk. Dan komen ze ertoe zich bij de politie te melden en te bekennen wat ze altijd trachtten te verbergen: dat ze zonder middelen van bestaan zijn. En ze keren terug naar hun plaats in het Huis van Bewaring en wachten tot hun opzending naar de werkinrichting.

De gesprekken die ze in de slaaphuizen voerden, worden in de hechteniszaal hervat. In het logement beklaagden ze zich over hun vrijheid, de slechte weersgesteldheid en het ongeregelde leven. En in de gevangenis over de ijzeren regelmaat en het gemis van hun vrijheid. Ze geven er hun wereldbeschouwing ten beste, die meer van hun vaardigheid in het vinden van plastische, originele beelden getuigt, dan van veelomvattend inzicht. Van een scherpe, nuchtere levenswijsheid toch ook vaak.

Men weet soms niet waar ze zich beter thuis voelen: in het gesticht of erbuiten. Sommigen zijn in het gesticht als kind in huis, ze nemen er hun intrek als een ander in zijn pension. Het personeel kent hun eigenaardigheden, hun tics, grappige zegswijzen en soms wonderlijke gewoonten vormen het onderwerp van de gesprekken in de wachtlokalen.

De volgende vertelling tracht een beeld te geven van hun levenswijze.

Het was een mistige decemberdag, toen hij uit de werkinrichting wegvluchtte. Hij had niet lang over het plan nagedacht. Het idee was opeens over hem gekomen dat hij hier van de werkinrichting weg moest. Op een middag had hij zijn kans schoon gezien. Hij was over het hek achter de latrine geklommen; hij wist dat pas over twintig minuten de bel zou geluid worden die het hervatten van de arbeid aankondigde, en in die twintig minuten had hij zich verstopt, begraven in de mist, die al gauw door de schemer verdicht werd. Hij was vrij. Wat hij met zijn vrijheid aanvangen zou, wist hij niet. Het was koud; de winter was nog niet voorbij. Maar hoe is het gesteld met een mens? Hij werkt dagenlang gedrukt en dof, tevreden, en opeens

[p. 62]

komt het over hem: hij wordt onrustig, prikkelbaar, er komt beweging in zijn geest, hij gaat nadenken en ziet dat hij in een blinde steeg is geraakt. Als dan de kans gunstig is, neemt hij de vlucht.

Het land waar hij liep, was zulk een dor, doodgevroren stuk grond, dat alle levend wezen er leek afgevallen als het ongedierte van een dode hond. De grauwe koepel waar de vluchteling onder liep, school weg in de opkomenden nevel. Hij liep vlug voort en hield de straatweg, telkens omkijkend. Wanneer hij de lamp van een wielrijder of een wagen zag, sprong hij over de sloot en maakte een wijde bocht over de geploegde akkers. Soms moest hij zich in een greppel werpen en loerde over de zee van aardschollen naar de weg.

Hij liep vlug, maar op den duur beet de kou door het dunne tuchthuiswerkgoed. Daarom rukte hij bij een boerenerf een opengesneden jutezak van een hooischelf af en stopte die onder zijn buis. Hij stond nog achter de hooiopper toen hij het dokkeren van fietsbanden over de harde weg hoorde. Hij drukte zich dicht tegen de zachte wand, en voor zijn voeten gleed het verraderlijke schijnsel van de lantaarns over de grond.

‘Me dunkt, hij kan nog zo ver niet zijn,’ hoorde hij een zware stem zeggen. Hij kende die stem. Het was Bolt, een werkmeester van de stichting, die gesproken had.

Later in de avond hoefde hij geen enkele maal van de straatweg af te wijken. Er was niemand die deze verlaten weg ging. Lage huizen stonden hier en daar in het veld, een lichte ruit gaf wat gezelligheid bloot.

In de morgen kwam hij aan bij een klein Drents dorp. Zijn goed was doorweekt van het vocht, hij was huiverig, zijn gezicht was vervallen, zijn ogen waren ver open en zagen veel, de nacht en het gevaar hadden er de nooddruft in gewekt. Hij was niet iemand aan wiens gezicht men kon zien dat hij voor het zwervende leven bestemd was. Hij was nuchter, min of meer dom en vlijtig. Er scheen in zijn geest geen sprake te zijn van de fantasie en het verlangen die zoveel onvaste naturen tot een ongeregeld leven en het werkhuis brengt. Hij had een van de losse arbeiders uit de stad kunnen zijn, die hard werken voor hun gezin zonder ander vertier dan hun pijp en de kroeg, en die als ze ouder worden op de zaterdagavond bij de straatdienst van het Leger des Heils staan en met een half oor luisteren. Het is met het lot als met kleren: het is niet altijd pas, tenminste, zo lijkt het ons mensen.

Hij sloop langs de huizen met vlugge bewegingen. Het dorp was niet meer dan een buurtschap van arbeidershuisjes, die, de luiken nog gesloten, stom in de mist stonden. De nieuwe winterdag kroop schaamachtig, een misgeboorte, op de wereld aan. Hij vergiste zich toch niet? Het was het laatste huis dat hij hebben moest, had hem zijn kameraad die naast hem aan de boekbinderij werkte, gezegd. Hier dus. In dit huis kon hij rekenen op hulp, was hem gezegd. Hij zou er onderdak vinden voor een paar dagen, en kleren.

[p. 63]

Hij liep op het haveloze huisje toe, keek eerst rond langs de lage boerderijen die in een kring stonden, en klopte toen. Zijn knokkels klonken op het hout zonder dat gerucht van binnen antwoordde. De vluchteling durfde ook niet harder te tikken, omdat hij bang was dat men hem hier zou zien binnengaan. Maar er kwam toch iemand. Hij wilde zich juist omdraaien om maar in een hooiberg te gaan schuilen, toen een hand het vuile gordijn voor het raam opzijschoof. Even later ging de deur open. Een vrouw deed hem open. Met een zekere gelatenheid liet ze hem binnen zogauw haar oog over z'n gevangeniskleren gleed.

Toen ze beiden in het kamertje stonden waar over de meubels en het eetgerei de wanorde van den vorige avond nog hing, wilde hij zich bekend maken. Z'n slaapkameraad van de werkinrichting had hem gezegd: als hij maar zijn naam noemde of de groeten van hem bracht, zou men hem in dat huis met alles helpen.

‘Ik heb groeten voor je van Berend de Paap,’ wou hij beginnen. Maar voordat hij die woorden gezegd had, viel het onooglijke wijfje uit, dat maar amper de naam van mens nog verdiende, zoo klein, goor en gedrochtelijk zag ze eruit: ‘Je brengt zeker de groeten van Berend.’ Zonder blijdschap en zonder tegenzin zei ze de woorden, alsof ze er een plicht mee vervulde die haar zelf niet raakte.

‘Ja,’ zei Gerard Vaal.

‘Kom je van de werkinrichting?’

Wéér klonken de woorden als een opgezegd lesje. Het was bij de mismaakte (het dikke hoofd lag scheef op de romp als een pompoen op een schotel) of het haar was opgedrongen dat alles wat ze zei verkeerd was, en nu verzette ze zich nergens tegen. Ze zette soms de tanden op elkaar, zonder dat het haar echter ooit lukte zich ergens doorheen te bijten.

‘Wou je nog eten?’ vervolgde ze zonder antwoord af te wachten. Het was steeds of er een ander in de kamer was, of de geest van een derde aanwezig was, die het vergroeide vrouwtje dwong bepaalde antwoorden te geven.

‘Ben je z'n dochter?’ vroeg hij en hij poogde in het klamme halfduister haar beter op te nemen.

‘Ja.’

Verder vroeg hij daar niet over.

‘Zo. Wat had je te eten voor me?’

‘Ik heb nog wat aardappels staan, als je die hebben wilt.’

‘Goed. Maar je moet er vet bij doen, kleintje.’

Hij sloeg onbewust de commandotoon tegen haar aan die Berend de Paap ook gebruikt moest hebben. Het was het vreesachtige wijfje zelf dat erom vroeg.

Nadat hij zich tegoed gedaan had, borg hij zich in het hooi van een klein geitenschuurtje achter het huis. Daar sliep hij de hele dag, terend op z'n voedsel als een vleermuis op z'n reservestoffen. Toen eindelijk de schemering kwam, sloop hij over

[p. 64]

het kleine erf van het arbeidersstulpje en vroeg aan de manke om kleren. Ze gooide hem de plunje van Berend voor de voeten. Het goed was hem veel te wijd, maar hij slaagde met behulp van een stuk touw erin zijn pantalon op te houden, en de uitgezakte verschoten colbert trok hij met een speld samen. Toen liet hij zich een homp brood afsnijden en vertrok langs de straatweg, het zuiden in.

In Deventer leende hij van een houder van een slaaphuis een rijksdaalder, waarvoor hij zich wat negotie kocht om niet door de eerste de beste marechaussee te worden ingerekend, omdat hij zonder middel van bestaan rondzwierf. Hij had een kistje dat hij met een beetje verf zwart maakte, had er wat potloden, een kam, een schaar, knopen en zeep in en zwierf een paar dagen in de omtrek. 's Avonds kwam hij terug in het slaaphuis, waar hij voor dertig cent een nacht sliep tussen lakens die op vuil geworden tentzeil leken. En avond aan avond monsterde hij het zwerversvolk dat met een schooierskistje en de marktmensen die met een broodtrommel vol eetgerei in de grote keuken van het ouderwetse huis samenhokten. Men dronk er een kom warme koffie zonder schotel, voor een stuiver, of een kannetje vol voor een dubbeltje en at er een dubbeltjesbroodje bij.

Eindelijk vond hij wat hij zocht: een kameraad. Het was een lange, goedige jongen die van Almelo kwam. Zo zwierven ze samen naar Zutphen, Doesburg, Arnhem en de Veluwe verder langs. Soms liepen ze samen, soms gingen ze een paar dagen van elkaar en spraken een plaats af waar ze elkaar weer ontmoeten zouden. Op die manier vochten ze zich door de winter heen, ze bedrogen elkaar, verzoenden zich weer, hielpen elkaar voort wanneer de dag eens heel slecht was geweest. Ze verdroegen elkaar wel.

Het was in december dat ze van Deventer vertrokken, en in maart bereikten ze Oldebroek. De Vale had liever Holland in gewild, maar zijn kameraad hield van stropen. Zo had hij zich geschikt. Daar in Oldebroek kwamen ze twee lotgenoten tegen. Ook bij dit koppel was een stroper. Daarom wisselden ze van kameraad; de beide stropers trokken met elkaar de landgoederen van de Veluwerand langs en de beide venters zwierven samen Holland in.

De vluchteling vergat dat hij nog een jaar tuchthuisstraf tegoed had. Wanneer hij een veldwachter tegenkwam, ging hij niet meer van de weg af. Vroeg men hem, dan gaf hij een valse naam op. Hij wist wel dat hij nog steeds in het politieblad vermeld stond, maar hij leerde op zijn geluk te vertrouwen.

Een paar keer spaarde hij om een week of wat in Amsterdam te kunnen doorbrengen, de stad die het dorado voor deze onmaatschappelijken is, voor deze uitgestotenen. Dan kocht hij zich voor veertien dagen een slaapplaats in 't Horlogerietje en stopte zich 's morgens vol met brood en worst. Wilde hij zich extra trakteren, dan slenterde hij naar de markt, waar hij een schijf biet van een paar centen kocht, een kom erwtensoep voor vijf cent, of een augurk. Van de filmromantiek genoot hij als

[p. 65]

een kind. In zo'n vrije week die hij zich af en toe gunde, ging hij tien keer naar de bioscoop, zat er voor dertig cent op het voorste rijtje en verkneuterde zich omdat hij hetzelfde zag als de mensen in de loges voor een gulden.

Hij ging een enkele keer naar godsdienstige bijeenkomsten, hij luisterde naar de woorden die er gesproken werden, maar hij deed in de regel deze dingen af met een enkele quasi-wijsgerige stelling van Multatuli. Eerst later, toen hij, oud geworden, de ellende van zijn leven duidelijker zag, keerde hij zich weer om steun en troost naar de kerk. Zo zwierf hij twee jaar rond. Dat wil zeggen, niet helemaal twee jaar. Er mankeerden nog tien dagen aan. Over tien dagen zou zijn straf verjaard zijn.

Het was een vreemde winter. Hij speelde een beetje met de wereld. Het sneeuwde een nacht, het vroor een nacht, het dooide weer, maar vóór de sneeuw van de wegen was, begon het weer te vriezen, - het hele spelletje van haver tot gort. De winter speelde met de wereld als kat en muis, tot hij er eindelijk de tanden in zette. Toen was het kwaad weer voor alles wat bij de weg verkeerde. Drie weken lang was de wereld wit.

Met z'n tweeën kwamen ze op een morgen in het laatst van november van Deventer. Ze zeulden alle twee met het negotiekistje dat hen uit de handen van de politie moest houden, als schooljongens met hun boekentas. Geloof, dat er kistjes zijn die wegen, wegen en trekken aan de schouders van de zwervers waar ze aan hangen.

‘Hoe lang zou je krijgen als je je nu aanmeldt?’ polste de kameraad.

Hij wist het wel.

‘Drie dagen hechtenis en twee jaar Veenhuizen,’ zei de vluchteling dof.

Ze voetten weer verder. De bloesembomen langs de IJssel waren wit als in de lente, - nu van de sneeuw, die met een takdikte op de twijgen lag.

Bij een bocht van de weg zagen ze twee wandelaars. Zwervers zijn als vogels: ze zien liever een fiets of een auto dan een wandelaar. Een wandelaar heeft geen haast, en dat is een kwaad ding voor iemand die niet opgemerkt wenst te worden. Ze zagen witte tressen op de mantel van de twee die naderden.

Enfin, er was voorlopig niets aan te doen dan te lopen en af te wachten. Maar een onbehaaglijk gevoel begon zich te verheffen in Vaal. Hij rekende na, wat hij in geen maanden meer gedaan had, hoeveel dagen hem nog scheidden van de veilige grens, en hij ontdekte dat het hier op tien dagen aankwam. Hij keek rond, - een ogenblik dacht hij erover zich over het ijs te redden. Maar hij besloot door te lopen. Hij bukte zich om een schoenveter vast te knopen, toen de twee uniformen vlak bij waren. Maar ze wachten tot hij klaar was. Eerst vroegen ze de naam van de kameraad. Welke zwerver heeft niets te verbergen?

‘Willem de Gijzelaar.’

[p. 66]

Het was de naam van een lotgenoot die eens in een winternacht over de IJsselbrug gesprongen was.

Toen ze met de kameraad klaar waren, begonnen ze met hem.

‘Naam.’

‘Cornelis Pomplan.’

‘Geboren?’

‘Ja.’

‘Kom. Geboren?’

‘Acht december achttientachtig, Sneek.’

‘Zo,’ zei de wachtmeester, terwijl hij langzaam z'n boekje wegborg. Hij keek met een ambtelijke glimlach de ander aan.

‘Wil ik je zeggen wie je bent? Je bent Gerard Vaal, geboren in Leeuwarden de vijftiende augustus achttiendrieëntachtig. En je bent gaan lopen uit de Rijkswerkinrichting op zestien december zevenentwintig, waar je nog een jaar en drie maanden te goed hebt, hè?’

Niet al te zeer verwonderde zich de Vale. Hij voorvoelde, dat het om hem te doen was. Een natuur als de zijne heeft geen drie dagen nodig om de verandering te overdenken die een zo onverwachte gebeurtenis in zijn leven betekent. Hij dacht alleen misschien: ik wist wel, dat het om mij te doen was.

Juist toen de wachtmeester uitgesproken was, kon hij eraan toe zijn zich af te vragen: hoe kent deze wachtmeester mij?

‘Ken je me niet meer? Ken je Bolt niet meer?’

Ja, nu zag hij het. Dat was het dikke gezicht van de werkmeester. Het kwam door de snor en door de tressen dat hij hem niet herkend had.

‘Nou, ik zie het al wel,’ zei hij.

En gelaten volgde hij de wachtmeester naar het werkhuis.

Wit was de wereld zover het oog reikte.

Uit: Bert Bakker en Leentje Hagen (red.), Jong Holland. Pak aan! Uitg. Callenbach te Nijkerk, 1935, blz. 37-45.