Liter. Jaargang 5

[p. 54]

Uit de gedenkschriften van een gereclasseerde

We zaten daar zo op een bank, en praatten. Een keuken uit een slot leek deze koffiekamer in het beruchte slaaphuis in E., een van de steden in Twente. Het was daar geen zondag, natuurlijk niet, het leven van sjacheren, ruziën, stelen ging gewoon z'n gang.

Toch was het zondag in de volle kamer. Waar zat dat in? In een enkele kop koffie van een stuiver die deze morgen extra gedronken werd. Een enkele gast, een marktventertje, droeg een nieuw pak. Een heel goedkoop pak, van dat zakkengoed. En natuurlijk was het nu een paar uur later dan op weekse dagen dat de slapers beneden kwamen.

Er stond een lange tafel in het midden. Aan de kant van die kleine cafétafeltjes met vier stoelen elk. Door de ramen kwam de zondagse zon naar binnen. Uit de pijpjes van een paar rokers dreef de damp in de lichtbanen. En elke stoel was bezet. Een wonderlijke wereld, die kamer met dat volkje. Ieder mens in die kamer was een verhaal waard.

Er stond een man voor de spiegel die met het plan voor een misdaad rondliep.

Hij was maar half geïnteresseerd in wat hier gebeurde. Als hij luisterde naar de smokkelverhalen die de anderen luidop vertelden, hoorde hij toe met de neerbuigende aandacht van iemand die zich tot groter plan in staat weet. Hij was nog niet langer dan drie dagen vrij. Het haar boven de oren liep naar voren schuin toe; boven op het hoofd zat een grote kale korstige plek als een tonsuur. Wat zagen die ogen? Een moord misschien. Redden kon hem niemand. Een heilige misschien. Een vrouw keek hem aan, keek hem aan. Ze sloeg een kruis en liep de kamer uit.

Kareltje stond voor hem. Hij reikte hem een papieren boordje toe. Dat paste hij zich om de hals. Om die hals had niet vaak een boord gezeten. Zijn vingers pakten het broze papieren ding beet. Zijn geste was kuis als die van een stilgeaard kind. Het was een weldaad naar zijn gebaren te kijken. Ze waren vers, een vrucht waar het waas nog op zat, er was niets versleten of vals aan. Het vermaakte hem zich daar met boordje om te zien staan. Maar zijn glimlachje bleef in de verte, een vreemde lach. Nu kwam de das. Een blauwe das met stippeltjes, die moest onder dat boordje komen. Maar hij wist niet hoe het ding op het aapje moest. Wie wist hoe de das op het aapje hoorde? Kareltje. Hij vouwde het lapje om het elastiek, pulkte het knoopje uit het hoekje tussen de punten van de boord en hing het aapje eraan. Klaar. Het dasje zat onder de boord en ging schuil onder de hoek in het vest.

[p. 55]

Een grote blonde man die in de hoek zat en daar zijn brood opat, bracht een vage onrust. Hij droeg een polshorloge. Zijn ogen hadden lichtblauwe appels, waar nog weer een lichtere ring in lag; een bijna schaapachtige goedheid sprak eruit. Die verontrustte de anderen. Zijn blik was neerslachtig en somber, dat stelde gerust. Voor een ontslagen boekhouder hield men hem.

Kareltje had hem meegenomen, op een regenavond. Er bestond een soort vriendschap tussen die twee. Of - vriendschap was het eigenlijk niet wat hen verbond. Kareltje en vriendschap... Karel - een mislukt schepsel, een klein, kwaadaardig dier, losgelaten op alle kwaad dat de wereld gezien heeft. Een mens die ongeluk en lijden meebracht voor ieder die met hem in aanraking kwam. Door hem was Gerard Morra, een spoorwegbeambte uit Ermelo, in de cel geraakt en ten onder gegaan. Zij plunderden samen een veekoopman, en toen ze op het bureau van politie waren, beschuldigde hij Morra, dat hij hem de buit ontstolen had. Hij ging niet uit zonder dat hij een hamer in zijn binnenzak droeg. Hij had in een reclasseringsinrichting voor ontslagen gevangenen gezeten. Toen hij er vier maanden geweest was, leende hij een fiets van een oppasser die hem goed gezind was. Hij wachtte er diezelfde verpleger mee op en viel hem aan. Hij dacht niet na. Uit instinct beantwoordde hij een weldaad met verraad. Hij moest vernielen wat hij niet bezitten kon, en vernielde en kwelde wat hij bezat. Hij liep rond in een roes, stak met een priem of wierp met inkt. Als hij begon te praten, maakte hij zich klein, grinnikte, als om het onverstand van de ander te excuseren. Zijn invallen overliepen hem, hij begon te stotteren en zei maar het een of ander, omdat het hem niet gelukte zijn zeil bol te houden. En hoewel hij zonder twijfel op weg was krankzinnig te worden, stonden zijn ogen helder, was zijn blik normaal en zijn huid rood en gezond. Als hij stil zat, leek hij een eenvoudige schoenmakersknecht.

Vriendschap was het dus niet wat Karel aan de blonde vreemdeling bond. Een belangengemeenschap dus. In ieder geval liet Karel zich een zekere bescherming van de blonde reus welgevallen.

Er was dien morgen een tweede gast, die de gasten niet beviel. Dat was een man aan de lange tafel, die voorgaf dat hij bakkersknecht was geweest, maar hij praatte met niemand en alleen de huisbaas, een magere kerel met een begerig en vals gezicht, beweerde dat hij hem kende.

Wargaren, een ketellapper die zijn leven in volkslogementen sleet, een lange kerel die veel weg had van de Deense acteur die naam maakte met zijn vriend Half Watt, Wargaren kon zijn onrust niet langer verbergen en begon te fluisteren. Hij was in boezeroen; een paar elastieken bretels trokken zijn broekspijpen hoog boven zijn puntige schoenen weg en op zijn ronde, lichtgebogen rug bolde zijn Engels hemd boven de tweesprong in zijn bretels uit.

[p. 56]

‘Ik voor mij vertrouw hem voor niet zo veel,’ besloot hij zijn betoog, en hij knipte met de vinger. Toen hij zag dat er naar hem geluisterd werd, hervatte hij zijn konkelende praten. Niemand was bang voor hem en toch was hij lastig, en gevaarlijk ook, omdat hij voortdurend behoefte gevoelde zijn invloed te doen gelden door stoken en konkelen. Groot en hoi was zijn voorhoofd. Hij hield ervan zinnen en vreemde woorden uit zijn krant van buiten te leren en die in het gesprek te pas te brengen. ‘Ik vraag op mijn beurt: waar komt de man vandaan? Als een van jullie hem kent, mag hij het zeggen. Waar de man thuis hoort weten we niet, maar in elk geval niet hier. Nietwaar. En als ik Kareltje was... Het is algemeen bekend welke drastische maatregelen de justitie tegen ons te baat neemt.’

De uitdrukking ‘drastische maatregelen’ scheen hem te bevallen. Hij tuitte zijn slappe lippen die uit zichzelf al op zoenen stonden. Niemand antwoordde. Een marktventer, die met zijn vrouw en een dochter, een dikke halfidiote vrouw, aan de tafel zat, veegde zijn mes schoon en borg het overgehouden brood in een broodtrommel. Hij was misschien de enige aan de tafel wiens gangen het daglicht konden verdragen.

‘Ja,’ zei hij. En zijn blik dwaalde van de vreemdeling naar Kareltje met de getemperde nieuwsgierigheid van iemand die zijn best doet zich met zijn eigen zaken te bemoeien.

Kareltje had een mooie kraak gehad. Hij had bij de Middenstandsbank in K. zijn slag geslagen en hij wachtte hier tot de aandacht van de justitie van hem was afgewend, voor hij zich naar Amsterdam of het buitenland ging begeven om van zijn schat te profiteren. Men beweerde dat hij goed was voor wel twintigduizend gulden.

De aanwezigheid van Karel, en zijn inbraak, sloeg het bloed wilder door de aders van deze kleine maatschappij. Er was ernst in de gesprekken; de listen die de justitie te baat nam, waren het onderwerp van bijna elk gesprek. En geen vreemdeling kon ‘het speeljacht’ binnenkomen, of vijf, zes paar ogen monsterden hem vol achterdocht.

Een prettige spanning leefde er in ons. Een mens heeft het gevaar nodig om behagen te hebben in zijn gevoelens, en smaak in zijn eigen daden. Wij allen hoofd voor hoofd haatten Karel. Hij was ons te fel. Wij, rustiger mensen, voelden ons bedreigd door zijn bandeloze levenswil. Hij schoot ons voorbij als een vuurwerk dat bezig is zich in helle vonken dof te branden, hevig vlamt en snel verteert.

Ook wij stonden op niet al te goede voet met de wet en met het gezag, maar wij schermutselden maar zo'n beetje. Hij was een franc-tireur die achter iedere boom op elke vijand mikte.

Toch dacht niemand eraan hem te verraden. Hij was een van ons, een lid van de troep melaatsen die buiten de stadswallen hun kampement hielden. Er was een

[p. 57]

slagboom tussen ons en de maatschappij. Hij was er een die aan onze kant stond. Dat was reden genoeg om hem in bescherming te nemen. Men had ons allen, hoofd voor hoofd, zes maanden in voorarrest kunnen houden zonder dat één van ons ook maar een tittel had verraden van de bijzonderheden omtrent de inbraak die onder ons algemeen bekend waren. Aan één bron ontwelde die solidariteit: onze haat jegens de maatschappij, waarin wij allen onze kansen hadden verpoedeld.

Met schaamte denk ik terug aan die tijd. Ik ben rangé. Ik loop niet meer door een straat, onrustig van verlangen naar een andere straat, ik dwaal niet meer door een stad en verlang naar een andere. Ik drijf niet meer op de wieken van mijn opstandigheid boven Overal naar Nergens. Als ik in mijn huis zit en het tikken van mijn klok irriteert me, mijn oude zwerversgeest wordt weer vaardig over me, dan kan ik een nacht lang ronddolen, maar ik moet, en wil ook, weer terug naar diezelfde kamer, en tot weelde moet me worden het tikken van diezelfde klok. En zingen wil ik weer, om Gods genade die in Christus mij ten deel viel, die eens een paria was.

De onrust die er broeide, deed onze pols sneller kloppen. Gevaarlijk was de toestand alleen voor Karel. Aan hemzelf merkte men niets. Alleen viel me op dat met de dag de zorg die de blonde reus aan de dag legde, groter werd. Ten slotte begon hun verhouding op vriendschap te lijken. Hoewel vreselijke uitbarstingen van kwaadaardigheid bij Karel aan zijn zachtere gevoelens voorafgingen. Nooit heb ik met meer openhartigheid van zijn misdaden horen vertellen dan in die tijd van zijn omgang met die reus met zijn blonde ogen. Later, veel later, heb ik gedacht of hij zich met zijn laaghartigste daden instinctief tegen het welwillen in die lichte ogen teweer heeft willen stellen. Men vertelt dat sommige schrijvers bezeten zijn door het verlangen zich uit te spreken, hun gebreken te vertellen, zich te vernederen. Daar is nog wel een redelijke grond voor aan te wijzen. Maar ik heb nooit zin of reden kunnen vinden in zijn hang naar het kwade, noch in zijn verlangen die te tonen aan zijn beschermer. Wat de eerste betreft: ik ben hem gaan zien als een verpersoonlijking van het radicalböse, van het principe van het kwaad. Wat die agressie betreft, die wellust om zijn herinnering te bevuilen met zijn vroegere misdaden, misschien was het de onwil van een natuur die eindigen zal met zich over te geven aan een sterkere. Maar zover is het niet gekomen.

Er waren er dus twee die wij ervan verdachten met de justitie in verbinding te staan. De blonde reus en de zwijgende gast die zijn plaats aan de lange tafel had. Karel begon meer en meer de blonde man te vertrouwen en de ander uit te dagen.

Hij liep op die zondagmorgen op de verklikker af en begon ruzie met hem te zoeken. Hij dandineerde naar het tafeltje waar de zwijgende gast zat.

‘Waar kom je vandaan?’

Uit K. kwam de man.

[p. 58]

En op die manier ging het gesprek voort. Waar hij dan gewoond had of nog woonde in K. En als hij dan achter de Walkerk gewoond had, of hij daar zijn, Karels, familie ook kende. Of hij daar dronken Tijs gekend had.

Als er onder ons waren die de zwijgzame gast voor een rechercheur hielden, raakten we toch wel aan het twijfelen. In ieder geval bleek hij onze gebruiken goed te kennen en het ging hem niet slecht af ons in onze eigen taal te antwoorden. Het duurde niet lang of de rollen waren verwisseld: niet langer was het Karel die twist zocht, maar de vreemdeling. Als hij iets te verbergen had, koos hij in elk geval wel de beste manier om zich van lastige vragen te ontslaan.

Zo, als Karel in de Gore Steeg gewoond had, dan had hij wel een mooie buurt uitgezocht.

Hm, dat ging daar nogal.

En dan zou daar bij hem in huis ook wel alles van de Vesta zijn (een maatschappij die met een cadeaustelsel werkte).

Hm. Of de ander dat nog eens weer wou zeggen.

Maar het was toch zo?

Dat deed er niet toe. Hij, Kareltje, wou het wel eens graag weer van hem horen. Nou, daar in de Pothof was alles van de Vesta.

Het volgende ogenblik werd hem de koffiepot waar hij uit gedronken had, met zo'n slag op het hoofd gezet dat hij een moment roerloos op zijn stoel bleef zitten. De koffie schoot langs alle diagonalen door de kamer, kletste tegen de ruit, sloeg een dikke bruine flat op de muur, droop hem over de boord, drenkte zijn hemd. Het dik lag op de revers van zijn jas. De pot stuntelde langs zijn lijf naar omlaag, viel met een blikken geluid op de grond en bleef liggen tegen de tafelpoot.

Hiermee begon het gevecht. Wij anderen maakten een kring om de worstelenden. De voorzichtigen onder ons waren bevangen door een vreemde onrust, en de brutalen vulden de koffiekamer met hun kreten. Sommigen raakten door het gevecht in hevige opwinding. De man met de tonsuur leek dronken, hij leunde tegen de muur met halfgesloten ogen en hij ademde diep en voorzichtig. Hij keek wel naar de vechtenden, maar ik betwijfelde of het beeld in hem indrong. Zijn blik was troebel en hij leek op een mens die in de zon staat, iemand die zijn sfeer gevonden heeft. Allerlei donkere instincten riep het gevecht wakker.

Allerlei zonde verrieden de gelaatstrekken van de toeschouwers, afwijkingen waar men tegenwoordig mee omgaat zo voorzichtig alsof het wie weet wat voor verheven mysteries zijn, maar die een mens niet verder brengen. Aanduiden kan men ze.

Er stond een zwerver in de groep van wie men zei dat hij het vermogen bezat de mensen door de kleren heen te zien. Hij kon op de meest onverwachte ogenblikken in een homerisch gelach uitbreken. Wat mag er in hem omgegaan zijn tijdens het gevecht?

[p. 59]

De spion deed voor Karel niet onder. Wapens werden er niet gebruikt. Waar een lichaamsdeel ongedekt bleef, trof een stoot of een slag. Beiden wachtten de gelegenheid af de ander van de grond te lichten en onder de voet te krijgen.

En opeens zagen wij Karels beschermer naar voren komen.

‘Laat maar,’ zei hij, ‘ik zal het wel in orde maken.’

Er waren er onder ons die hem ervan verdachten dat hij met de politie in verbinding stond. Wargaren, die ervan hield de zaken te overdrijven, beweerde dat hij een rechercheur moest zijn die hier materiaal voor de inbraak in K. kwam zoeken.

Maar onze twijfel verdween toen we de reus bezig zagen Kareltjes tegenstander af te maken. Hij sloeg de vreemdeling en onze achterdocht neer. Hij had geen beter middel kunnen aanwenden om onze twijfel te verdrijven. Zo vocht geen maatschappij-mens. Het wit van zijn ogen was niet langer mat maar doorschijnend, de iris was niet langer blauw maar helder en grijs.

Wat mij betreft, ik verloor mijn bezinning niet. Hoewel de honger nooit gestild is in mij naar een leven als dat in deze wondere wereld van nachtasiels en slaaphuizen, waar de mens begrijpelijker, het leven natuurlijker en feller is dan in de maatschappij, ben ik van de begeerte om te vernietigen toch steeds vrij gebleven. En zomin als ik in de maatschappij ooit enige smaak heb kunnen vinden in het kwellen en prevelen van de ziel van de naaste (dat is daar vaak gewoonte), evenmin heb ik ooit behagen kunnen scheppen in het verminken en het vernielen van het lichaam. Toen ik zag dat de vreemdeling buiten kennis lag en niet in staat was zich te verweren tegen de slagen die de ander hem bleef toedienen, drong ik naar voren en hield hem terug. Het was of mijn aanraking de man tot de werkelijkheid terugbracht.

Na deze worsteling namen wij een andere houding tegenover hem aan. Er was niemand meer die hem van spionage verdacht.

Van de verslagene hoorden wij na het gevecht niets meer. Hij vertrok dezelfde dag en niemand van ons zag hem terug. Hij liet bij ons de zekerheid achter dat hij door de justitie op ons afgestuurd was. Wij praatten dus vrijer, ook Karel, en bewogen ons op ons gemak, nu we wisten dat we van de dwarskijker ontslagen waren. We zeiden tegen elkaar: ‘We zijn blij dat we nu vrij kunnen ademhalen.’

Al enkele weken meldden de kranten geen nieuws meer over de inbraak in K.

Karel trok er de conclusie uit dat justitie het spoor bijster was. Er wordt door ons, ingewijden, toch heel anders over de bijzonderheden van een misdrijf gesproken dan door het grote publiek. Sommige bijzonderheden zijn onder ons algemeen bekend, terwijl justitie vergeefs tracht ze op te sporen.

Ook met zijn beschermer sprak Karel nu uitvoeriger over zijn laatste misdrijf dan hij placht te doen. Niemand van ons die daar nu enig gevaar in zag. - En toch vergisten we ons.

[p. 60]

Want op de zondag die volgde op die van het gevecht, verschenen twee agenten van politie in het slaaphuis. Ze liepen dwars door de koffiekamer recht op de verblufte Karel af. Achter hen aan kwam Karels mentor. Een ogenblik keek Karel rond met de blik van een kat die een uitweg zoekt. Toen dook hij ineen, hij maakte zich klein in zijn jas en grinnikte.

Het gezicht van de reus bleef ernstig. Zonder haat en zonder medelijden ook gelastte hij de arrestant hem te volgen.

De blonde reus, die zich in ons vertrouwen ingedrongen had, was dus een rechercheur. Sommigen van ons hielden hem voor een knappe spion. En dat was hij ook. Ik heb lang over hem nagedacht. En ik ben tot de conclusie gekomen dat hij die Karel aan de justitie overleverde, de enige was die hem had kunnen redden. Misschien was hij, die sommige mogelijkheden van zijn ziel bij ons uitspeelde om de misdadiger die Karel was te vatten, evenzeer schuldig, misschien verdiende hij evenzeer straf. Er zijn meer daden strafbaar dan die, welke de wet schuldig acht.

Uit: De Spiegel, Christelijke Illustratie, jg. 24 nr. 40, 5 juli 1930.