Liter. Jaargang 5

[p. 11]

De misère

Achttien dagen had het gevroren.

En achttien lange dagen had een dek van ijs en sneeuw de vogels tegelijk van hun dagelijks werk en hun voedsel afgehouden. Het land was een wit vlak zo ver het oog reikte. De lijsters, spreeuwen, vinken en roodborstjes zwierven naar de stad tot voor de deuren van de huizen. Ze lagen neergeploft op de sneeuw en lieten zich niet verjagen voordat de laatste kruimels van de weggeworpen korsten waren opgeschrokt.

De jonge winterkatten, die van oktober af voor de kachel hadden gelegen, ontdekten verwonderd hoe makkelijk de muizen te vangen waren. Ze zwierven zolang het licht was over de sneeuw, verleerden in enkele dagen hun aanhankelijkheid en liepen hooghartig door het huis als jongens die bij hun vak zijn gekomen. Maar hoewel ze met volle buik thuiskwamen, groeiden ze niets. Ze vatten kou, begonnen te hoesten en vermagerden bij de dag.

De mesthoop achter het huis van de warmoezier die aan een buitenweg woonde, was in beslag genomen door de eksters. Ze konden nauwelijks wachten tot de boer 's morgens de grepen vol afval en mest op de hoop had gebracht. De boer was nog niet de achterdeur door naar de deel gegaan, of ze kwamen krijsend uit de winterkale abelen glijden en zochten naar wat er in het afval van hun gading was.

En wanneer ze, gelokt door een vage hoop op een veldmuis of verhongerd vogeltje de velden ingezworven waren, kwamen de kuifleeuweriken, spreeuwen, roodborstjes en mussen inspecteren wat de eksters hadden achtergelaten. En de dertiende dag had een stokoude leeuwerik, die niet meer mee naar het zuiden was getrokken, en z'n leven in de broeklanden had gesleten, met z'n fijne pootjes en voorname bewegingen zich deemoedig onder het gepeupel gemengd.

Alleen de winterkoning had een jongensachtig plezier. De door de wind opgestoven sneeuw had om het afhangende oevergras langs de sloten prachtige holen gevormd. Hij wipte de wonderwitte grotten in en uit en de voldoening zo aan z'n onderzoekingsdrang te kunnen toegeven, deed hem een toontje vinden dat nog een streep hoger lag dan z'n gewone schrille zang. Men zag hem nog iets minder dan gewoonlijk in de stadstuinen. Hij verwonderde zich hoe hij toch de laatste lente zo had gezocht naar een hol voor z'n nest.

[p. 12]

Het was op de vijftiende dag dat een oude haas die z'n leger had in de niet te natte twijgwaarden achter de broeklanden, zuchtend besloot zich dichter bij de huizen te wagen.

Hij lag soezend in z'n leger, zo diep mogelijk weggedoken in het dorre gras.

Een troep kraaien hadden hun pleisterplaats op een kaalgestoven stuk wei, een honderd meter vóór hem. Ze hadden er de eerste dagen een enkele worm of insect gevonden. Maar op een dag was het water in de polder gestegen. De plek was ondergelopen en later weer bevroren. Geen sterveling zou er iets eetbaars hebben kunnen vinden. Toch bleven ze er maar wachten, wachten. Een troep koperwieken die zo nu en dan in hun gezelschap rondzwierven, hadden hen voor een paar dagen verlaten en waren naar de tuinen van de warmoeziers rond het stadje gezworven.

Plotseling uitte een van de kraaien een kreet van verwondering. In de verte naderde onder de leigrauwe lucht een vogel met groter snelheid dan er één vogel uit de polders in die dagen bereikte. Er was in de pittige slag van de zwarte vleugels iets plezierigs. Er was iets in het vliegen dat hen deed denken aan de herfsttijd toen ze zat gegeten van hun zwerftochten onder de vlamrode avondhemel naar hun slaapbomen trokken. Nu was de vogel boven ze. Het was een van de grote kraaien die in het Onzalige Bos over de rivier leefde. Hij kwam uit de richting van de stad. Hij vloog met vlugge, sierlijke slagen, zoals alleen een welvoldane, goedgevoede vogel vliegt. En in z'n bek stak een witte aardappel, die hem de kaken opensperde, zoals ze niet gestaan hadden sinds hij als kaal jong in het nest van z'n ouders om eten had gegaapt.

Een van de grijze kraaien riep hem aan, om hem te verleiden de witte aardappel te laten vallen. Maar niemand had om deze toespeling op het wijze, zotte mensenverhaal van de vos en de raaf gelachen. Even later waren een paar grijsjassen de richting van de stad ingegaan, daarna weer enige, en na een uur was niemand van de bende meer te zien.

Het was er nu heel stil geworden. Alleen onder het sneeuwdek, daar waar een kleine verhoging eronder scheen, was wat beweging. In de opgebulte sneeuw was een scheur gekomen en vochtige, dampende, rulle grond was bloot gekomen: een mol had een nieuwe gang aan z'n nest gegraven dat warm en stoorloos onder de sneeuw lag alsof er geen vorst en honger, geniepige honger die de kracht uit de pezen vreet, bestond. Daarna was het volkomen stil geworden, en zover het oog reikte was geen leven te zien.

Toen was het dat de oude heer, die tientallen malen ternauwernood aan de bedreiging van mensen en honden was ontsnapt, zichzelf de dam over vond gaan naar de weilanden achter wier einder grauw onder de grauwe lucht de stad gespreid lag. Hij was niet van plan naar de huizen te gaan - vijf jaar lang had hij geleefd in voortdurende angst voor de mensen en aan die angst dankte hij z'n leven. Maar hij had

[p. 13]

honger. Wanneer hij stilstond, hoorde hij de lucht in z'n lege darmen rommelen, en hij voelde zich klam en duizelig. Alleen maar de scheuten van het gras, die toch onder de sneeuw moesten zitten. Hier en daar stak een droge halm boven het sneeuwdek uit. Hij liep van halm tot halm, wroette in de sneeuw met neus en voorpoten, maar stuitte telkens op de bevroren dooisneeuw eronder. En z'n doffe ogen zagen niet dat hij bij al die plekjes gister ook al was geweest, en eergister ook. Hij was telkens nagenoeg hetzelfde paadje gegaan, en z'n sporen stonden er nog, poot naast poot.

De haas rekte zich uit, zodat hij hoog op de slanke benen stond, en de spieren zich spanden over de ribben. Het gaf hem steeds een prettig gevoel van kracht, maar hij voelde zich er nu flauw door, en het gonsde vreemd in z'n oren. Hij stond slank op de sneeuw als een fijne, goed verzorgde oude heer, die door iets schichtigs in z'n doen verraadt dat z'n papieren niet goed meer zijn. Rondom hem lagen de landen wit tot z'n horizon. Als hij rechtop zat kon hij in de verte de huizen zien.

Hij was nu op een onbekend weiland. Hij liep recht op drie roeken af die met de borst op de sneeuw lagen alsof ze er neergesmeten waren. Een ervan vloog haastig op toen hij naderde, maar streek een paar meter verder weer neer. De andere twee passeerde hij rakelings, zonder dat ze de grijze snavels van de sneeuw wendden. Nu en dan kwam hij langs de sporen van konijnen en van vogels ook vaak. Z'n poten zakten diep in de sneeuw. Hij liep nu niet meer naar ieder grassprietje te kijken, maar ging met lome sprongen, stond telkens stil en keek, op de achterpoten zittend, rond.

Bij een poldervliet had de wind een wal van sneeuw opgejaagd. De haas voelde bij de sprong de grond onder zich wijken. In een lawine van sneeuw tuimelde hij omlaag. Een plotselinge schrik voor het water dat nu om hem heen moest opslaan, beving hem; hij was eens, toen een hond hem nazat, pardoes de sloot ingesprongen. Toen voelde hij vastigheid onder zich. Hij stond op het ijs, de sneeuw gestoven in z'n pels en snorharen. Hij stak, steeds wantrouwig, de vliet over en waadde op de overkant.

Nu was hij op een smalle melkweg met elzen langs de kant. Aan de oostzij van de stammen zat de sneeuw vastgevroren als poedersuiker op een kersttaart. Een zwerm staartmezen trok zoekend langs de droge jodenpruimpjes. Soms pikten ze de groene meeldraden uit de katjes die op de lente wachtten. Een kuifleeuwerik pikte in een molshoop. Het mocht wel een heel klein insect zijn, dat een mol niet gevonden zou hebben.

Eensklaps stond de haas stil, met iedere spier gespannen, de oren gestrekt langs de kop. Klaar om bij de geringste beweging die het donkere ding tussen de struiken

[p. 14]

daar vóór hem maakte, met één sprong de sloot te kunnen bereiken. Het leek op een dode vogel die tussen een struik hing. Maar nu onderscheidde hij een poot en in de grijze gedoken rug de fijne veertjes van de reiger van de rivierdijk. Hij stond met de kop diep weggedoken en de snavel wees naar de grond alsof hij te peinzen stond. Hij wiegelde mee met de wind. Hij stond nog in schrik naar de reiger te kijken, toen op de sneeuw voetstappen knerpten.

Met één geweldige sprong was de haas over de vliet en holde hij het weiland in. De reiger was roerloos blijven staan.

Er stond een man op de sneeuw. In z'n zwarte jas en met een kamerkleur op z'n gezicht leek hij een wezen uit een andere orde van zaken dan gold voor de wezens uit de scherp heldere natuur om hem heen. Hij stond te kijken naar een koppel houtduiven, die op een rij op een hek zaten, roerloos, alsof het knoesten op het paalwerk waren. Een troep rampzaligen die niets konden doen dan de lange dagen tot de dooi uit te vasten.

Het was de schilder die er 's zomers z'n onverkoopbare doeken maakte. Hij naderde de houtduiven zo dicht mogelijk. Toen bukte hij en probeerde met langzame bewegingen een plek van sneeuw schoon te maken. Uit de puilende jaszak kwam een winkelzak en hij strooide er kippenrijst uit op de open plek. ‘Als ze het nu maar zien,’ prevelde hij. En in die wereld van noodweer en de zelfzucht om het leven was die onhandige poging tot helpen een wonder. Het wonder van de mens onder de dieren.

Toen hij weer op de weg kwam, zag hij de reiger zitten. Lang bleef hij naar het ineengeschrompelde dier staan kijken. Toen liep hij er voorzichtig naar toe. De reiger hoorde hem ten slotte, zwaaide de kop om en vloog met langzame slagen het land over. Hoewel hij vastbesloten was geweest niet naar de rivier terug te keren voor hij een vogeltje of ander klein dier zou gevangen hebben, ging hij er toch weer heen, hongerig en half blind.

De haas zwierf de sloten langs. Hij zocht naar eetbaar gras langs de slootkanten, nu en dan kwam hij voorbij een dier dat triest op het ijs stond. Een keer was het een snip die de twijgwaarden had verlaten, en eens schrok hij van een roerdomp van de rivier die hier, niemand wist wat, kwam zoeken.

De oude heer was nu niet ver meer van het huis. Hij dwaalde schichtig voort. Niets had hij meer van de fijne, zelfbewuste manieren die geslachten vóór hem, en ten slotte een lang verstandig hazenleven hadden verworven. Hij was geworden als de eerste de beste kraai en als ieder dier in het winterse land: een schepsel dat gierig vocht voor iedere teug adem. En zo stond hij voor de heg die de moestuin om de boerderij van de weilanden scheidde.

Hij liep de hele heg langs. In de sneeuw stonden de sporen van lotgenoten die

[p. 15]

's nachts hier naar toe kwamen. Er moesten er veel zijn: pootje naast pootje hadden ze een pad getrapt in hun heen- en teruggaan, tussen de stammen van de haagdoorn.

Opeens zag hij groen blad onder de kale bessenstruiken door. Het bloed stuwde wild in z'n kop en in de dikke aders van de oren. Hij liep nog verder de heg langs en telkens zag hij de stronken als de stammen van een bos, en erboven het gekroesde loof. Maar met de begeerte was z'n angst gestegen. Hij rilde. Een schutting had nauwelijks groter hinderpaal kunnen zijn dan z'n eigen overmatig begeren.

Een vink zat in het platgetreden paadje voor de heg langs. Hij vloog weg toen de haas naderde. Een donker lichaam vloog hem in een wijde boog na van onder de heg. Een moment stond de verschrikte haas oog in oog met een kat die hem met hete ogen en woedend over het mislukken van haar plan aankeek. Toen sprong de haas in een dolle ren de landen over. De vink die hij het leven had gered, pikte een paar keer in de elzen; de dood was rakelings langs hem gegaan zonder dat het bloed hem een slag sneller gestuwd had.

Eerst bij de dam stond de haas stil. Hoewel nergens leven te zien was, holde hij onmiddellijk verder, land na land. Pas toen hij bij de grienden kwam, werd hij kalmer. Maar het groen dat hij in de moestuin gezien had, liet hem niet met rust. En toen hij uitgeput in z'n leger lag en eindelijk sliep met open ogen die toch niets zagen, bewogen meer dan eens z'n kaken op en neer, alsof hij droomde van de moestuinen.

Toen hij wakker werd, was het avond. De lucht was schoongeveegd en uitdagend fonkelden de sterren in een fluwelen hemel. Het was bijtend koud, de sneeuwkristallen glinsterden in het maanlicht. Hij rekte zich uit en gaapte dat het vlees strak trok om de gretige tanden. Hij knaagde aan de bast van een paar wilgenloten. Daarna liep hij de dam over en krabde op de plek naar een paar grashalmen die boven de sneeuw uitstaken zo verwoed, dat hij onder de sneeuw en het ijs een paar eetbare scheuten vond. Hij vrat ze uit tot de wortel. Het vermalen van die paar scheuten maakte hem razend. Hij liep de weilanden over nagenoeg recht in de richting van het huis. Hij stond nu en dan stil om uit te kijken naar de mannen met honden, maar niets bewoog in het koele maanlicht. Alleen van de stad drong een zacht gerucht door.

Zo kwam hij voor de heg. Alle vrees was verdwenen. Hij had alleen honger en er was eten en hij wou de bek vol hebben ervan. Hij liep het spoor langs en toen hij bij de koolstronken was, pakte hij het eerste blad waar hij aankwam met hete tanden en rukte het sappige loof af. Hij viel voorover in de sneeuw, en zo lag hij te eten met de ogen, waaruit de honger alle angst had verdreven, gericht naar de ramen van het huis.

[p. 16]

Toen gebeurde het. De lucht werd gescheurd door een verwoed gegrol dat zwart en pijlsnel over de stronken schoot.

Met één slag waren de wonderlijke instincten ontwaakt in de haas, die de honger overwoekerd had. De seconde die nodig zou geweest zijn om te wenden, zou hem de dood gebracht hebben. Met een bliksemsnel overzien van de toestand, dat hij aangeleerd had in een leven van gevaar en bedreiging, vond hij het ene middel dat hem de seconde deed winnen, waar z'n leven van afhing. Hij sprong vooruit, en het monster dat z'n sprong berekend had, rolde over de sneeuw als een bal. In een boog bereikte het dier de heg en net voor de hond snuivend voor het gat stond, had de haas de weilanden bereikt.

Nu begon een wilde ren. In geweldige sprongen ijlde de haas over de sneeuw. Als een spook gleed z'n schaduw mee. De natuur gaf hem de laatste kans die zij in haar glorieuze humor voor ieder schepsel in gevaar over heeft: doodsangst.

Hij had zonder weifelen de enige richting ingeslagen die hem zou redden: naar de grienden. Z'n door honger verslapte spieren hadden een kracht gevonden die ver boven hun gewone vermogen uitreikte. Prachtig gleed het gestrekte lichaam over het land. De hond volgde dicht met ongeregelde sprongen. Geen van beide gaven geluid. De haas wist dat de hond het niet opgeven zou. Werden z'n sprongen slokken? Het monster gromde kortaf. Hij was nu zo dicht achter z'n prooi dat de haas z'n snuiven vlak achter zich hoorde. De sneeuw maakte z'n sprongen moeilijk. Onverwacht kwam hij in een volgesneeuwde greppel. Hij bereikte de vaste grond een moment later dan hij berekende. Een sprong mislukte en hij gleed uit. Met een hartgrondig diep gebas uit de hel van z'n muil viel het monster op hem. De haas voelde een pijn in z'n nek alsof die toegeknepen werd. Een sprong deed hem met de hond in de sneeuw omrollen. Toen was het uit. De tanden van de hond scheurden hem de keel open. Bloed vloeide op de sneeuw. Hij sloeg wild met de poten om een vrijheid die hem niet meer helpen zou: hij was dood.

In de moestuin riepen stemmen: ze moesten het dier van de haas afscheuren.

‘'t Is een grote,’ zei de man die het gehavende lichaam van de grond beurde. Het was een slappe zak in z'n handen.

‘Ja,’ zei de ander, ‘een grote. Zeker een ouwe.’

Uit: De Spiegel, Weekillustratie voor het Christelijk Gezin, jg. 18 nr. 16, 19 januari 1924.