Liter. Jaargang 5

[p. 7]

Vooraf

De encyclopedieën schrijven het elkaar braaf na: J.K. van Eerbeek (pseudoniem van Meinart Boss, 1898-1937) was een belangrijke, zo niet dé belangrijkste, romanschrijver van de Jong-Protestanten in de periode tussen de beide wereldoorlogen. Maar geen enkel boek van hem werd na de Tweede Wereldoorlog herdrukt. In Cahiers voor christelijke literatuur gaf Cor Bregman een deeltje uit over Van Eerbeek met vier verhalen (1979) en ook nam hij in de verzamelbundel Bewaard van vroeger (1980) een verhaal van hem op. J.K. van Eerbeek is een vergeten schrijver, hoewel hij kwalitatief toch de proza-pendant genoemd wordt van de niet vergeten dichter Willem de Mérode.

Literatuurcritici als K. Heeroma en Menno ter Braak schreven nieuwsgierig makende zinnen over deze Van Eerbeek. Heeroma noemde hem in de Moderne Encyclopedie van de Wereldliteratuur (1980) een veelzijdige verteller, die aandacht voor de kleine burgerij combineerde met een eigenzinnig intellectuele lijn en die opviel door zijn ‘onburgerlijk experimenteren met leven en stijl’. Menno ter Braak was door Van Eerbeeks roman Gesloten grenzen ‘bijzonder aangenaam verrast’ (Het Vaderland, 13 September 1936). Hij constateerde dat Van Eerbeek ‘zich nergens opwindt tot morele verontwaardiging’ en hij prees diens ‘soort stijve humor, die een van de aantrekkelijkste elementen in zijn stijl is’. Bij Van Eerbeeks dood in 1937 schreef Ter Braak over diens stijl: ‘dit stroeve, verzwijgende, soms strompelende, maar nooit gelikte heeft iets, dat de lezer voor deze auteur inneemt. De dialoog is sober, maar in soberheid veelzeggend; het onbenullige gepraat ter vulling ontbreekt hier volkomen.’ (Het Vaderland, 6 november 1937)

Met deze karakteristieken en met mijn eigen gevoel voor stijl en inhoud als benaderingscriteria heb ik een keuze gemaakt uit het totale werk van Van Eerbeek. Het haalt niet steeds het peil dat door o.a. Heeroma en Ter Braak geconstateerd werd, maar het was niet goed dat het onbereikbaar was geworden. In verstofte jaargangen van De Spiegel, Weekillustratie voor het Christelijk Gezin, vond ik zijn oudste verhalen, geschreven onder zijn eerste schuilnaam M. van Kempen. Er zit veel kaf onder dat koren, maar ik kon wel de encyclopedische uitspraak van Heeroma logenstraffen: ‘Vóór zijn 30e jaar heeft hij niets van blijvende waarde geschreven.’ Het verhaal ‘Misère’ alleen al!

[p. 8]

Zeven verhalen koos ik uit De Spiegel, twee uit Opwaartsche Wegen en drie uit verzamelbundels van een groep auteurs. Eén verhaal is niet eerder gepubliceerd. Deze verhalen vulde ik aan met afgeronde fragmenten uit vijf romans. Uit zijn debuutboek Verhalen koos ik niets, enerzijds omdat hij zijn stijl toen nog onvoldoende gevonden had, anderzijds omdat ik kan verwijzen naar de vier verhalen die Bregman uit deze bundel opnam in zijn Cahier. Ook Van Eerbeeks laatstverschenen roman De Doeve (1938) bleef buiten mijn verzameling, omdat het vinden van een redelijk afgerond fragment moeilijk was.

Dit laatste gold eigenlijk ook voor de roman Asuncion, het Spaansche Sprotje (1937), maar hier zette ik door, omdat ik het manuscript naast de gedrukte roman kon leggen. Vergelijking deed me ontdekken dat een reeks erotisch getinte fragmenten buiten de postuum verschenen roman waren gehouden, hoewel Van Eerbeek ze in het manuscript niet had doorgestreept. Ik koos voor de manuscript-versie (zie verder mijn aantekeningen aan het begin van het fragment).

De verhalen en fragmenten in deze bundel Huis van bewaring zijn verschenen tussen 1924 en 1942. De chronologische verschijningsvolgorde heb ik hier en daar doorbroken ter wille van een biografische en thematische volgorde. Het oudste verhaal opent de bundel, daarna komen twee sanatoriumverhalen, vervolgens een schoolverhaal, daarna zeven verhalen die voortkwamen uit Van Eerbeeks onderwijzerschap in het Huis van Bewaring in Zwolle, dan volgen vijf verhalen waaruit zijn grote belangstelling voor de psychologie van de boer, burger en middenstander blijkt (maar dit laatste is ook in de voorafgaande verhalen het geval). De bundel sluit af met de novelle ‘De Gast’, die Van Eerbeek in de laatste maand vóór zijn dood schreef en waarin hij zich een scherpzinnige ‘ontdekkingsreiziger naar onbekende zielsgebieden’ toonde, zoals Gerrit Kamphuis het formuleerde in de bibliofiele uitgave van dit verhaal.

Ik heb de verhalen en fragmenten enigszins ‘hertaald’. Van Eerbeek neigde soms tot ouderwetse plechtigheden in stijl en zinsbouw. Als ik dit voor de lezer een nodeloze barrière vond, heb ik enige modernisering toegepast. Zo veranderde ik zulk een meestal in zo'n en doch in maar. Enkele duidelijke vergissingen herstelde ik. Tot Van Eerbeeks stijl behoort dat hij nogal vlot kon wisselen van tegenwoordige en verleden tijd. Als ik dit echt storend vond, durfde ik de tijden wel eens met elkaar in lijn te brengen.

Mag een verzamelaar op deze manier de stijl aanpassen van een auteur die daartegen niet meer kan protesteren? Ja. Ik deed een klein beetje, wat een vertaler op grote schaal doet. Ik deed ongeveer, maar op veel beperktere schaal, wat Bertus Aafjes en Willem Wilmink presteerden met middeleeuwse verhaalteksten: door mo-

[p. 9]

dernisering toegankelijker maken, waarbij de oorspronkelijke tekst beschikbaar blijft. Van Eerbeek zou het goed gevonden hebben. Toen hij een aantal verhalen uit De Spiegel opnieuw publiceerde in De Rotterdammer, ruimde hij al wat ouderwetsigheden en ondoorzichtigheden op.

In twee gevallen was mijn ingreep minder beperkt. Van Eerbeek had een te grote voorkeur voor de puntkomma en de gedachtestippeltjes. In zijn tijd werden deze leestekens nog geaccepteerd, nu zijn ze volstrekt uit de mode. Ter wille van de moderne lezer liet ik deze leesvertragers bijna allemaal verdwijnen. Ook hertaalde ik de verhalen van de oude naar de nieuwe spelling.

Een complete gedichten- of verhalenbundel behoort als boek te verschijnen bij een uitgever en niet onder de liefdevolle dekmantel van een literair tijdschrift. Tenzij uitgevers het om commerciële redenen af laten weten, zoals in het geval van Huis van bewaring, terwijl verschijning wel van literair en literair-historisch belang is. In zo'n geval kan een tijdschrift zich incidenteel verplicht voelen de taak van de uitgever over te nemen.

Ik ben de redactie van Liter dankbaar dat ze het proza van J.K. van Eerbeek weer onderdak heeft gegeven om bewaard te blijven. Als zijn biografie verschijnt (planning 2004, ik werk gestaag door) zijn er gelukkig verhalen van hem beschikbaar.

1 mei 2002, Hans Werkman