Liter. Jaargang 5

[p. 14]

Rien van den Berg
Dichten tegen het dichter worden
In gesprek met L.F. Rosen

Veelbelovend vuur

Wij hebben het vuur gezien.
Waarin onze toekomst: het gebouw
van de toekomst en het vuur
als het gereedschap van de toekomst.

Het trekt ons aan als waren wij
kleine insecten. Wij vermoeden dat in
en rond het vuur de taal wordt
gesmeed waarin de wereld een verhaal
wordt met een kop en een staart. En wij,
die nu nog op de rokken van de wind
worden opgetild en weer neergesmeten,
zullen daarin een kamer betrekken
waarvan wij de ramen naar believen
kunnen openen en sluiten:
een tochtvrij bestaan.

In zijn tuin verzamelen wij ons.
Het is tienduizendzoveel voor Christus.
Maar binnenkort zullen de eeuwen
op onze schoot zitten en ademloos
luisteren naar ons verhaal.

Zo opent de bundel Brandhaarden van L.F. Rosen. Het is een variant op het bijbelse scheppingsverhaal, en het lijkt veelbelovend. De wereld is een verhaal met een kop en een staart: de ‘wij’ die zich verzamelen in het paradijs - nog ongeschapen, althans lichaamloos op de wind meegevoerd - rekenen al met de komst van Christus. En daar zit al precies de crux. De nog ongeschapen schepselen rekenen al op de verlossing. Alsof ze zich bij voorbaat neerleggen bij de zondeval. Alsof ze geen keus hebben.

[p. 15]

Rosen woont nog in het dorp van zijn jeugd, Sliedrecht. Zijn lage huisje in de rustige straat-met-singel-en-treurwilg staat nog altijd wat onwennig tegen de achterkant van een winkelcentrum aan te kijken, dat daar toch ook alweer sinds de jaren zeventig moet staan. Binnen is het net een museum, maar dan geschikt voor dagelijks gebruik. Rosen is een groot liefhebber van de vormgeving uit de jaren twintig, art deco en Amsterdamse School. Liever dat laatste, wat Rosen betreft: de art deco is hem te strak. De Amsterdamse School liet ruimte voor mysterie. Dat past beter bij hem.

Rosen groeide op in een christelijk gereformeerd gezin. Ze gingen niet naar de grote kerk in het hart van het dorp, maar naar de kleinere gemeente, die wat ‘lichter’ van inslag was. Rosen laat er geen misverstand over: hij is een afvallige. Of nee, dat is te sterk. Hij kan niet meer geloven.

Waar liep het op stuk?

‘Op de dogma's. De predestinatie. Hoe kan een mens die goed geschapen is fout doen? Ik geloof met Schopenhauer dat vrije wil niet bestaat. Schopenhauer noemt het voorbeeld van een ezel die dorst en honger heeft. Zet hem een bak hooi en een emmer water voor, en hij zal doodgaan van de honger en de dorst. Hij kan niet kiezen. Had Adam een keuze in het paradijs? Maar dan zat dat er toch al in. Dan heeft in feite de Schepper die keuze al gemaakt. Zo zit het logische probleem in elkaar.’

Niet dat het gemakkelijk was om afstand te nemen van het geloof. Beter: om de ontstane afstand te erkennen. Rosen gaf les op een middelbare school in Meerkerk. Een christelijke school op een klein dorp. Pas toen het ministerie van onderwijs in haar streven naar schaalvergroting de deur van de dorpsschool in het slot gooide, gooide Rosen zijn deur open.

De gereformeerde meisjes

Het zou een zee kunnen zijn, de harde zee zoals hun God bedoelt,
die op de hoge ramen aan alvast ons wagenpark omspoelt,
waren er niet de zachte strikken, hun lange haar, de hoge lof.

Nu het trilt van evangelisch schoon daar achter glas
herinner je hun adelaarsvlucht weer door de klas,
hun kleding die zo rijk was, droomomzoomde stof.

Als velen ben je uit de akker des verbonds gespoeld:
de leer is hard waarin zij kruipen. Zij slaan de zon
van hun ramen opdat geen warmte hen naar buiten woelt.

[p. 16]

De eerste bundel, waaruit het bovenstaande gedicht komt, is een afrekening.

‘Ja een afrekening. Zo kun je dat wel stellen. Een breuk met mijn gereformeerde afkomst.’

Maar zonder rancune. Ik heb de bundels in een gekke volgorde gelezen, maar toen ik ze chronologisch bekeek, bekroop me de gedachte dat het boek ‘geloof’ na die bundel wel dichtgekund had.

‘Maar ik blijf dat gesprek met God houden. Die manier van denken raak je nooit meer kwijt. De thema's blijven. Ik vind het ook jammer dat ik het geloof ben kwijtgeraakt. En ik heb er een lieve duit voor over om het terug te krijgen.

Je blijft natuurlijk ook een religieus mens. Al was het maar omdat je dichter bent. Het is de basis van alle kunst en zeker van alle poëzie, het besef dat er iets is dat groter is dan jezelf. De gelovige noemt dat God. Ik heb daar als ongelovige wat vagere termen voor. Ik ben geen nihilist. Ik probeer dat althans niet te zijn.’

Dat lijkt me moeilijk. Je hebt een nogal radicaal geloof aangehangen.

‘En je eerste neiging is om overal tegenaan te schoppen. Maar ik heb ook geen slechte jeugd gehad. Ik praatte over mijn ongeloof tegen mijn moeder en met mijn broers. Het contact is nooit verstoord geraakt. Ik heb niet zo'n jeugd gehad als Maarten 't Hart, of het in elk geval niet zo ervaren. Nee. Ik heb het gevoel dat ik uit een paradijs verdreven ben.

Ik ben ook blij met de christenen om me heen. Ze stellen de vragen die ertoe doen, de vragen die je bij de les houden. Morele vragen.’

Ik verwacht dat ook van de literatuur. Toch valt me op dat je bundels vaak op hun esthetiek, op hun vorm besproken zijn.

‘Dat is een modegril, dat verandert wel weer. De dichter moet wel iets te zeggen hebben. Het moet geen vormentaal zijn. Een gedicht moet een bodem hebben waarop hij staat. Noem het een boodschap, desnoods.’

En de geloofsinhouden die om de haverklap in je gedichten opdoemen?

‘God is een stijlvorm voor mij. Maar het is geen loze vorm. Ik blijf dat gesprek met Hem aangaan. Mijn moeder is op een nare manier overleden. Op zo'n moment maak ik God een verwijt, wat heel vreemd is voor een ongelovige. Dat zo'n gelovige vrouw op zo'n manier dood moest gaan...

... God is niet meer iemand die iets terugzegt. Het gesprek is eenzijdig geworden. Het kan best zijn dat ik God nog eens sprekend opvoer in mijn poëzie. Maar dan ben ik het.’

[p. 17]

Een grondtoon in de gedichten van Rosen is het verlangen naar een gesprek, of tenminste contact. Maar een andere grondtoon zijn de enorme afstanden die daarvoor overbrugd moeten worden. Eenzaamheid.

Merwede. Winter '56

Dat hij daar in de verte stond, zijn armen had gespreid,
bevreesd voor wakken als voor diepe dromen,
dat kou van water de mond soms snoert
alsof er geen vervolg op zijn verhaal mag komen
- dat zo het eerste vaag besef van afstand kwam,
dat de Merwede ook een plein kon zijn
waarop wij toch niet nader konden komen,
dat ik hem niet groter, niet kleiner heb gezien
dan bezwerend op zijn roestige schaatsen,
het maakt dat ik al zwierend over brede rivieren
met elk wak ook hem ontwijk sindsdien.

Rosen wil dat contact ook als dichter. Hij zoekt nadrukkelijk een publiek.

‘Ik zorg dat er een deur is in het gedicht. Altijd. Maar je hoeft de weg daarheen ook weer niet te plaveien. Als je dan toch de deur bereikt, is de voldoening des te groter. Poëzie is een machtig middel. Als mensen een gedicht “veroveren” hebben ze vaak het idee dat het een deel van hun wezen wordt.

Daarom zal het publiek voor poëzie altijd klein zijn. Omdat de weg erheen altijd moeilijk is. Maar daardoor blijft het wel veel langer hangen.’

Je bent in veel gedichten een beeldenstapelaar. Daarmee dun je je publiek nog wat verder uit.

‘Maar in sommige andere gedichten werk ik ook weer heel consequent een bepaald beeld uit. Er zit veel variatie in mijn gedichten. Je moet niet verwachten dat je vrouw alle jurken draagt die jij voor haar koopt. Je vrouw trekt haar eigen jurken aan. Zo is het ook met een gedicht. Het is bij mij niet zo extreem als bij Pessoa. Maar er zijn duizend stemmen, en iedere stem heeft het recht om gehoord te worden.’

Je blijft in je gedichten heel dicht bij je eigen persoon. Koos je daarom een pseudoniem?

‘Dat pseudoniem is een bewuste keuze. Ik blijf inderdaad heel dicht bij mezelf. Maar je moet de gedichten niet al te veel gaan lezen als een autobiografie. Ik ben ook niet iemand die honderd procent dichter is. Het is net als met alcohol. Ik wil wel drinken, maar niet dronken worden. Mijn drinken is een gevecht tegen het dronken worden. Mijn dichten is een gevecht tegen het dichter worden.

[p. 18]

Waarom L.F. Rosen? L.F. is natuurlijk Céline. En Rosen is een mooie joodse naam. Er zijn niet veel mensen met die naam meer over. En Céline was natuurlijk een antisemiet. Het zal wel iets te maken hebben met mijn dualisme. Want ik heb bewondering voor Céline als schrijver. Lees maar eens iets van hem. Bijna iedere zin is raak. Maar het was ook een verwerpelijke antisemiet.’

Poor Yorick

Ondanks de verschrikkingen van 't open veld,
de winden die er als betoverd razen,
wilde ik delven zien als aangenaam verpozen -
een tijdverdrijf - en zou terloops de mazen
vinden in de wet: vluchtroute uit het grondeloze.

Dat wij maar rimpels zijn in kleren, een poos een
stolsel van vet, condens, breekbare vazen -
't was mij een al te vage en barokke diagnose
die, meende ik, voor vlees en huid slechts geldt.

Was niet de geest de toverdoos waarop de goden azen,
de hemeltelg die niet ter aarde kon besteld?

Zo was het je verteld, 't kwam uit de boeken die zij lazen.

Rosen staat bekend als een dichter die op een geraffineerde manier het rijm hanteert. Zoals in het gedicht ‘Poor Yorick’, waarin de rijmklank ‘-eld’ vanaf de eerste zin op de loer ligt, pas in regel 8 voluit terugkomt, en in de laatste twee regels alsnog uitgroeit tot een dragende klank in het gedicht. Maar ook wat de andere rijmvormen betreft is ‘Poor Yorick’ een aardige examenopgave voor een student Nederlands. Rosen heeft in een interview met Marjoleine de Vos (nrc Handelsblad, zomer 2001) het rijm wel eens genoemd als datgene wat verband aanbrengt in verzen. Toch: in de laatste bundel moet de lezer moeite doen om nog zo'n schoolvoorbeeld te vinden.

Wat is er veranderd?

‘Rijm heeft een duidelijke functie. Je kunt de lezer ermee bij het gedicht houden. Je kunt ook de dichter ermee bij het gedicht houden. Rijm is een soort concentratie-oefening. Maar juist daar is iets in mij veranderd. Ik heb het idee dat ik me nu zo kan concentreren op het gedicht dat ik het rijm niet meer zo nodig hebt. Ik ben nu

[p. 19]

L.F. Rosen (Foto: Vincent Mentzel, nrc Handelsblad).

[p. 20]

meer bezig met het vrije vers. Dat is natuurlijk ook niet vrij, dat heeft zijn eigen wetten. Er zit ook een risico in: dat het oeverloos wordt.’

Zeker als je een beeldstapelaar bent.

‘Ja. Daarom hangt het ook van je concentratie af. Het zal ook wel een keer weer terugkomen hoor.

Ik geloof dat het goed is om als rijmend dichter te beginnen. Net zoals kunstschilders goed kunnen beginnen met het maken van kopieën van grote meesters. Je moet eerst leren gebonden te zijn. Daarna kun je vrijer worden.

Rijm is in mijn laatste gedichten pas het laatste wat me opvalt. Ook in gedichten die ik lees van anderen denk ik vaak aan het eind: hé, dat rijmt. Het is gewoon minder belangrijk geworden voor me. Terwijl ik het wel razend knap vind als mensen het kunnen.’

Paaszaterdag

Vandaag is alles klein. Niets groots
mag erin. God heeft de stoppen losgedraaid.
Een beduimelde vrede op de aarde losgelaten.

Enkel wat zonderlingen veel te vroeg op pad.
Diep voorovergebogen duwen zij tegen de leegte
in de straat, tegen de vragen die hen kwellen.

Hij?... Wanneer dan wel?... Deze.
Geen andere vragen. Het is de naam
die opnieuw verwarring sticht.
De ware toedracht blijft verborgen.

Boven hun hoofden heeft de wind de wolken
weggemaaid. Ook de engelen moeten staan
vandaag. In eindeloze rijen. Duwend
en zwetend in hun jacht op de laatste
restjes: hamsterwoede voor de dag van morgen.

Ik volg dit gedicht, denk ik, helemaal. Tot aan die engelen. Daar volg ik het niet meer.

‘Dat hoeft ook niet. Engelen worden zo apart gezet van de mensen. Ik geloof dat helemaal niet. De engelen zijn toch een soort mensen, maar ze bewegen zich in een andere wereld.

[p. 21]

Misschien lijkt alles daarboven wel op ons, omdat het projecties zijn van ons geloof.’

Dat argument hoor je vaker, maar ik geloof er niet zo in. Het tegendeel is dan net zo goed een projectie van ons eigen ongeloof. In beide gevallen is het een in zichzelf logische gedachtegang. De hamvraag is of je gelooft in het bestaan van God of niet.

‘Maar dan blijf je met de vraag zitten waarom God ons geschapen heeft.’

Misschien gaat God wel om met ons zoals jij met je gedichten, en laat Hij ons tot op heel grote hoogte zelf bepalen welke jurk we aantrekken. En misschien is dat thema communicatie een verklaring voor de schepping. God hoefde natuurlijk niks. Maar hij wilde kennelijk wezens tegenover zich. Het klinkt nu allemaal heel stellig, alsof we zo bij God op tafel kunnen kijken, maar ik vermoed dat het daar ergens zit: God had behoefte aan ons.

‘God is behoeftig. Dat vind ik een mooie gedachte.’

De gedichten ‘De gereformeerde meisjes’, ‘Poor Yorick’ en ‘Merwede. Winter '56’ komen uit de bundel Adel. Het gedicht ‘Veelbelovend vuur’ is te vinden in Brandhaarden.