Liter. Jaargang 5

[p. 8]

L.F. Rosen & Rien van den Berg
Klinker & Medeklinker

Paaszaterdag

Vandaag is alles klein. Niets groots
mag erin. God heeft de stoppen losgedraaid.
Een beduimelde vrede op de aarde losgelaten.

Enkel wat zonderlingen veel te vroeg op pad.
Diep voorovergebogen duwen zij tegen de leegte
in de straat, tegen de vragen die hen kwellen.

Hij?... Wanneer dan wel?... Deze.
Geen andere vragen. Het is de naam
die opnieuw verwarring sticht.
De ware toedracht blijft verborgen.

Boven hun hoofden heeft de wind de wolken
weggemaaid. Ook de engelen moeten staan
vandaag. In eindeloze rijen. Duwend
en zwetend in hun jacht op de laatste
restjes: hamsterwoede voor de dag van morgen.

L.F. Rosen
Uit: Brandhaarden. Uitg. Van Oorschot, Amsterdam 2001

[p. 9]

Het dieptepunt van het paasfeest [klinker]

Welke beelden zie ik als ik aan de paasdagen denk? In eerste instantie zijn het meteorologische beelden. Ik zie waterkoude dagen voor me, vol regen- en hagelbuien. Pas tegen het eind van de middag wil de zon soms achter de wolken vandaan komen. Maar dan ook zo genadeloos, dat het pijn aan de ogen doet.

Verder moet ik bij Pasen vooral denken aan de verplichte kerkgang uit mijn jeugd, aan de tamelijk sombere, zelfs licht macabere vrijdagpreek, gevolgd door de zondag- en maandagpreek, die gelukkig iets lichter van toon waren maar door hun verplichte karakter toch eerder een obstakel dan een feestelijk hoogtepunt. Daartussen zit dan de zaterdag, Stille Zaterdag zoals die, geloof ik, wordt genoemd. Een vreemde dag. Een onderdeel van het paasfeest, maar in mijn herinnering nog minder feestelijk dan die andere dagen die ook al niet uitblonken door hun feestelijkheid. Het was een dag voor boodschappen doen, dus in lange rijen voor de kassa staan met alle ergernissen die daarbij horen. Nee, het paasfeest was en is, in tegenstelling tot bij voorbeeld het kerstfeest, een sierloos feest.

Waar ligt dat aan? Ligt dat aan onze calvinistische volksaard, die niets van feesten moet hebben, en zeker geen gefeest op de dag dat de Heer gekruisigd is - dat Hij daarna is opgestaan dienen we kennelijk slechts met gepaste ingetogenheid te gedenken? Ik weet het niet. In andere religies (ik denk hierbij aan de oosters-orthodoxe kerken) is het paasfeest juist het hoogtepunt van het kerkelijk jaar. Het paasfeest in onze contreien is niet echt een feest om naar uit te zien. Met, in mijn beleving, de zaterdag voor Pasen als dieptepunt. Een dag waarop het leven verschrompeld lijkt, teruggebracht tot wel zeer aardse zaken als schoonmaakwerkzaamheden en boodschappen doen. Het Grote Licht is met de kruisiging gedoofd. Het wachten is op... ja, op wat?

Zelfs de engelen, zo stel ik mij voor, zijn ten prooi aan verwarring. Hun Heer is neergedaald ter helle. Alleen al de gedachte daaraan moet hen in totale verwarring hebben gebracht. Het is dan ook een onvoorstelbaar beeld: de Zoon van God vertoevend bij de gedoemden, bij - bien étonnés de se trouver ensemble - de Vorst der Duisternis. In de bijbel wordt hierover weinig tot niets verteld. Wat heeft Hij daar gedaan, in de hel? Heeft Hij daar nog iemand gesproken, troost rondgestrooid zoals Hij dat op aarde zo gulhartig heeft gedaan? Of heeft ook Hij daar alleen maar geweend en met zijn tanden geknarst, zoals dat altijd zo plastisch wordt uitgedrukt?

Ook wordt ons in de bijbel weinig meegedeeld over de gevoelens en gedachten van zijn Vader toen zijn Zoon gekruisigd werd en naar de hel moest afdalen. Dat het op dat moment, en de dag erna, flink gerookt zal hebben in de hemel lijkt mij onvermijdelijk. Om het eens profaan te zeggen: er zal stevig met huisraad en deuren

[p. 10]

gesmeten zijn. Ik denk dat zelfs de engelen er behoorlijk van langs hebben gekregen. De gemoedstoestand van God de Vader bij de kruisiging van zijn Zoon is op zich een gedicht waard. Deze gemoedstoestand heb ik dan ook eniszins geprobeerd te verwoorden in het gedicht ‘De Engelen In De Passietijd’, dat aan het gedicht ‘Paaszaterdag’ voorafgaat. Er wordt ons in de bijbel veel verteld over de menswording en het lijden van Christus, maar over het lijden van zijn Vader blijven wij goeddeels in het duister. Tijdens de kruisiging van zijn Zoon moet God de mens zeer dicht zijn genaderd, moet Hij - zo stel ik mij dit voor - zeer menselijke trekjes hebben gekregen. Het is voor mij het ultieme moment waarop God de Vader mens is geworden. Ja, en dan wordt het paasverhaal ook voor ongelovigen interessant en kan, nee moet het de poëzie in.

L.F. Rosen

Hamsterwoede [medeklinker]

Deze medeklinker moet beginnen met een bekentenis: u wordt bedrogen. Een beetje maar, maar toch. Het aardige van deze rubriek is immers, dat de dichter van het vers en de lezer ervan tijdens het schrijven van hun bijdragen geen contact over het betreffende gedicht hebben. Dat levert al die boeiende (nuance-)verschillen op die deze rubriek tot een van de populairste in Liter maken. Juist door die verschillen namelijk komt de waarheid ergens in het midden te liggen - bij u dus, want u bent de enige die ziet wat er tussen dichter en lezer precies ‘mis’ gaat. De dichter draait in zijn eigen kringetje rond, de lezer draait in zijn eigen kringetje rond, ze doen beiden verslag en u wint. Dat is de charme van deze rubriek. Maar nu heb ik contact gehad met de dichter, en over dit gedicht.

Daar staat iets tegenover. Al bij eerste lezing, toen deze bundel eind vorig jaar verscheen, was ik gefascineerd door dit gedicht. Om de prachtige zinnen die erin voorkomen, om die merkwaardig stellige toon - alsof de dichter zo bij God op tafel kan kijken -, omdat het gaat over een kernmoment in het christelijk geloof, en omdat het een slotstrofe bevat waar ik, hoe ik hem ook wendde en keerde, geen vat op kreeg. De herinnering bedriegt ons, en verschiet van kleur door alles wat wij later meemaken. Maar ik zal proberen terug te grijpen op die eerste lezing.

Dit gedicht komt zonder enig voorbehoud bij je binnen. Beleefdheidsvormen worden niet in acht genomen. Geen zachte inleidende zin met een vloeiend ritme en een vrouwelijk rijmwoord, nee, een kruisvuur van korte mededelingen waaraan geen ontkomen is. ‘Vandaag is alles klein. Niets groots mag erin.’ Die eerste zin is

[p. 11]

een zakelijke constatering van een feit. In de tweede zin blijkt dat er achter die feiten een autoriteit zit, iemand die bepaalt dat grote dingen er vandaag niet in mogen. God, zo blijkt, en hij heeft de stoppen losgedraaid.

Stel je dat voor: de koelkast en de vriezer vallen uit, de boiler en de televisie. Hoe zetten we op de camping ook alweer koffie? En als het straks donker wordt? Willem Wilmink heeft eens in een gedicht beschreven wat er gebeurt als de televisie het begeeft. De vader aanziet zijn zoon en staart hem een tijdje peinzend aan. Zegt dan: ‘wat ben je oud geworden jongen.’ Een grapje natuurlijk, maar het geeft wel aan wat er gebeurt als God de stoppen eruit trekt. Stilte, bevreemding. Niets werkt meer zoals het werkte. We worden gedwongen elkaar aan te kijken en iets te zeggen. Iets zinnigs, liefst.

Zeg eens iets zinnigs nadat je Jezus gekruisigd hebt.

En dan verschuift het toneel naar twee zonderlingen. Prachtige zin: ‘Diep voorovergebogen duwen zij tegen de leegte / in de straat, tegen de vragen die hen kwellen.’ Lopen als door stroop is dat.

Welke vragen zijn dat die ze stellen? Weer is het antwoord zeer stellig, zeer exact. ‘Hij?... Wanneer dan wel?... Deze. / Geen andere vragen.’

Wie zijn deze zonderlingen eigenlijk? De vrouwen liepen (‘veel te vroeg’) pas op paasmorgen, en niet op paaszaterdag. Een niet nader te definiëren gezelschap dus, bestaande uit een onbekend aantal personen. Zonderlingen. Is er niet meer te zeggen? Nee, maar er rijst wel een vermoeden. Lees Lucas 24:13-35. Vooral vers 21. ‘Wij echter leefden in de hoop dat Hij het was die Israël verlossen zou. Maar met dit al is het thans reeds de derde dag, sinds dit geschied is.’ Kijk aan: in één bijbelvers de vragen uit het gedicht achter elkaar: Hij? (Tja, wij dachten van wel). Wanneer dan wel? (Tja, tot drie dagen geleden...).

De vragen van de zonderlingen zijn in elk geval de vragen van de Emmaüsgangers. Maar dan rijst het probleem dat het gedicht een dag te vroeg speelt. Tenzij je uitgaat van een niet erg voor de hand liggende en ook niet erg gangbare gedachte. Emmaüs lag volgens Lucas op zestig stadiën van Jeruzalem. Algemeen wordt aangenomen dat dit te voet een dagreis was. Maar er zijn uitleggers die geloven dat wie naar Emmaüs wilde, een tussenstop maken moest. Als L.F. Rosen uitgaat van zo'n uitlegger, kunnen in zijn gedicht misschien de Emmaüsgangers lopen.

Maar wat zou het ook? Zouden die Emmaüsgangers echt de enigen zijn geweest met die twee vragen? Zijn dit niet de vragen van alle discipelen die Jezus had? Bovendien: uit niets blijkt dat die Emmaüsgangers een stelletje zonderlingen geweest zouden zijn. Nee, dan eerder dat zooitje ongeregeld van vissers, tollenaars, zondaars en ander volk dat de ogen op Jezus gericht had. Alleen al zonderling om het feit dat ze in Jezus aan elkaar verbonden waren geraakt. Bij nader inzien hoef ik dit zonderlinge gezelschap niet nader te identificeren.

[p. 12]

Dan nadert het gedicht zijn climax. Boven hun tobbende koppen is het zwerk leeg. Zien ze natuurlijk niet: ze duwen diep voorovergebogen verder tegen de leegte. Zou Jezus naast hen lopen en beginnen de Schriften uit te leggen, dan zagen ze het ook niet.

Maar wat hadden ze kunnen zien! In het visioen van Rosen: engelen. In eindeloze rijen. Staand, duwend en zwetend. Geen spoor van hemelse rust. Zenuwen. En dan een merkwaardig slot: ‘Jacht op de laatste / restjes. Hamsterwoede voor de dag van morgen.’

Ik heb lang zitten tobben met dit stukje. Dat het prachtige poëzie is, zal duidelijk zijn. Maar is het méér? Laat het zich voegen in de samenhang die het gedicht vertoont? Blijft het net zo dicht bij de bijbelse overlevering als de rest van het gedicht?

Een recht antwoord: ik weet het niet. Je kunt veel kanten uit met deze zinnen. Hamsterwoede is een gek woord. Hamsteren is verzamelen voor een naderende schaarste. Maar wat zouden engelen moeten hamsteren? En zweten engelen? Als engelen in de rij staan, duwen ze dan? Een raadselachtig slot.

Maar ik wil een schot wagen.

Om te beginnen moeten we terug naar de eerste strofe. Waar speelt deze zich af? Is u die gekke zin opgevallen: ‘Niets groots / mag erin.’ Waarin dan wel?

Ik denk in de aarde. De planeet Aarde heeft haar Verlosser gekruisigd en God zet de zaak op scherp. Mens, waar ben je?

Dat is het perspectief: strofe één speelt in de hemel. Strofe twee en drie zijn geen probleem (aarde), strofe vier ook niet (hemel). Het ligt dus voor de hand om op zoek te gaan naar verbindingen tussen de eerste en de laatste strofe.

En kijk nu: hier vinden we een schitterend chiasme. Zet de eerste zin van de eerste strofe eens recht onder de laatste zin van de laatste strofe: ‘Vandaag is alles klein. Niets groots’ staat te spiegelen in ‘restjes: hamsterwoede voor de dag van morgen.’ Nu worden er een aantal dingen duidelijk. Allereerst hoe hecht dit gedicht gecomponeerd is: van vandaag naar morgen. Via gisteren, want gisteren, Golgotha, dat is alles waar die zonderlingen aan kunnen denken. Die zonderlingen leven in het verleden. Maar ze worden omringd door een heden en een toekomst die hen vooralsnog ontgaat. Ze kunnen de zaken niet in hun verband zien. Ze zien alleen een kruis.

Maar de dichter, geraffineerd, brengt juist een kruisverband aan. Het synoniem voor chiasme is kruisstelling. Het kruis van gisteren brengt vandaag en morgen met elkaar in verband, lijken we te mogen lezen.

Nu het andere deel van de kruisstelling: klein. ‘Niets groots’ staat tegenover ‘restjes. Hamsterwoede’. Ook bij de engelen is kennelijk alles klein. Inderdaad: een engel bij L.F. Rosen verschilt niet zoveel van een mens. Het is immers ook een schepsel Gods? Zweten dus, duwen en trekken, zenuwachtig zijn. Hamsteren: klei-

[p. 13]

ne dingetjes verzamelen. Wat? Eten misschien. Of abstracter: rust, stilte. Want de engelen van vandaag weten iets dat die zonderlinge tobbers daar beneden, diep voorover duwend tegen hun vragen van gisteren, niet weten. Wat? ‘Vandaag’ wordt in de kruisstelling omgekeerd in ‘morgen’. Dat doet vermoeden dat ‘niets groots’ morgen ook zal verkeren in zijn tegendeel. De engelen weten dat ze morgen aan niets kleins meer toe komen. Morgen is alles groot.

Rien van den Berg

L.F. Rosen (1953) is dichter. Bij Van Oorschot verschenen van hem de bundels Adel (1994), Al het aardsch geluk (1995), Onhandig hart (1998) en Brandhaarden (2001).
Rien van den Berg (1970) is cultuurredacteur bij het Nederlands Dagblad en o.a. samensteller van enkele bloemlezingen gedichten bij feesten in het kerkelijk jaar.