Liter. Jaargang 4

Christelijk literair tijdschrift

[p. 85]

Remco Ekkers
Aantekening bij ‘In Croisets Lucifer viel God’^*

Twintig jaar geleden regisseerde Hans Croiset ook een Lucifer; die stond toen in het teken van de revolte. De aartsengel komt in opstand tegen de onrechtvaardigheid dat God zijn eerstgeboren kinderen achterstelde bij de nieuwe schepping van de mens. Een theologisch probleem is waarom Lucifer dat denkt. Dat was Croisets probleem niet. Hij wilde het hebben over de vraag of een autoritaire leider zonder verantwoording af te leggen mag handelen. Maar dat was gegeven in de tekst van Vondel. Wat God doet is welgedaan. De vraag was eigenlijk of je in opstand mag komen tegen autoritaire besluiten. In ieder geval wilde de regisseur ons duidelijk maken dat de opstand van Lucifer niet alleen begrijpelijk, maar ook noodzakelijk was. Binnen het wereldbeeld van Vondel was Croiset gebonden aan de onwrikbaarheid van de goddelijke macht. Toch had ook Vondel - dat blijkt uit de tekst - begrip en sympathie voor de opstandeling. Lucifer was een tragische held: hij moest ten onder gaan, maar zijn ondergang wekte medelijden. Zijn antagonist, Michaël, kreeg in die regie weinig sympathie. Michaël was de brave generaal, die geen begrip kon opbrengen voor Lucifers vragen.

In een andere mythologische opvatting, de Griekse, is de lichtdrager, de vuurbrenger, Prometheus ook slachtoffer van het autoritaire gezag, dat van Zeus. Hij wordt aan de rots geketend en moet steeds weer zijn lever laten uitpikken. Maar hij wordt geen satan en uiteindelijk wordt hij ook van de rots bevrijd! Nu zijn we twintig jaar verder: Lucifer wordt gespeeld door een vrouw en het drama staat in het teken van het raadsel van goed en kwaad. Hoe kon God de engelen opschepen met zo'n onrechtvaardigheid en hoe kon hij, paradoxaal, eerst Lucifer laten vallen, omdat hij de mens zou verheffen boven de engelen, door namelijk zelf ooit menselijke gestalte aan te nemen, en vervolgens Lucifer de gelegenheid te geven Adam en Eva te verleiden tot ongehoorzaamheid en dus tot de zondeval en dus tot de uiteindelijke redding middels Christus' kruisdood, zodat de vrees van Lucifer bewaarheid werd: God is mens geworden? Je wordt duizelig als je doordenkt: als Lucifer niet in opstand was gekomen, hoefde God nooit menselijke gedaante aan te nemen om de mensheid te verlossen en had Lucifer gelijk gehad met het accepteren van Gods wil, die immers niet zou worden uitgevoerd. Of was God gebonden aan de onherroepe-

* Gerda van de Haar, Liter 17

[p. 86]

lijke uitsplitsing van goed en kwaad? Dit lijkt meer in overeenstemming met de Grieks-mythologische opvatting waarin de goden ondergeschikt zijn aan het Noodlot. In de huidige opvoering van Het Toneel Speelt heeft Lucifer verdriet en toont dat ook als Rafaël, voor de laatste maal, probeert hem te weerhouden van de strijd. Lucifer kan niet meer terug en is zich bewust van de vergeefsheid van zijn opstand. Hij buigt voor het Lot.

Lucebert verwijt Aafjes capitulatie, het zich neerleggen bij de door de christelijke kerk gekanoniseerde situatie (‘In den beginne’). Zijn pseudoniem verwijst niet voor niets naar Lucifer. De opstand tegen de ongenaakbare, autoritaire god is een heilige plicht. Oegema zegt dat volgens Lucebert de val in de zonde is veroorzaakt door honger naar macht. (Jan Oegema, Lucebert, mysticus. Uitg. Vantilt, 1999) In Aafjes' gedicht kan ik dat niet lezen. Zelfs niet in Vondels Lucifer. De aartsengel komt in opstand vanuit rechtvaardigheidsoverwegingen. In mythologische zin is het Adam en Eva-verhaal een noodzakelijk bewustwordingsverhaal. Bij Aafjes eet Adam van de verboden vrucht uit verlangen naar kennis van het Woord dat was in den beginne en hij kent ook even de verrukking, maar valt dan terug in menselijk onvermogen. Lucebert wenst zich daar niet bij neer te leggen: als een moderne Prometheus laat hij zich nog liever aan de rots ketenen en de lever wegvreten. Hij komt in opstand tegen de blinde macht, die meent zich niet te hoeven verantwoorden. Die opstand heeft allicht ook een maatschappelijk-sociale dimensie in de tijd van restauratie na de Tweede Wereldoorlog.

Remco Ekkers (1941) is letterkundige. Hij publiceerde o.a. Het gras vergeten (poëzie), en bundels poëzie voor de jeugd: Van muis tot minaret (Leopold), Hoe word je beroemd? (DiVers, 2001).