Liter. Jaargang 4

Christelijk literair tijdschrift

[p. 80]

Gerda van de Haar
Literatuur leunt op God

De vier kritische vragen van Arie Maasland raken een aantal mijns inziens belangwekkende punten voor de literatuurbelichting op het Liter-podium. Ik stip bij alle vier zijn onderwerpen aan hoe literaire kritiek er wat mij betreft uitziet.

Daarbij ga ik ervan uit dat niet alleen literatuur maar ook kritiek altijd levensbeschouwelijk van aard is. De meeste literaire kritiek, waartoe ik naar Engelstalig gebruik ook de literatuurwetenschap reken, heeft een ongodsdienstige inslag. Het atheïsme is al decennialang de heersende levensbeschouwing. Liter is echter het christendom toegedaan.

Wie de christelijke essayistiek leest, kan de indruk krijgen in een krachtenveld van twee polen beland te zijn: de christelijke pool de noordpool en de seculiere de zuidpool. Maar dat lijkt alleen maar zo, want levensbeschouwing is een en dezelfde pool. Het krachtenveld ligt anders.

Op Arie Maaslands punten ga ik stellenderwijs in. Zijn verwijten weerleg ik meestal niet rechtstreeks. Of ze staande blijven, hangt mede af van de afwegingen van de lezer.

[1] Boeken zijn vrienden
(Arie vraagt aandacht voor de schadelijke kanten van hedendaagse literatuur.)

Onlangs herlas ik The Company We Keep. An Ethics of Fiction van Wayne C. Booth (Berkeley/Los Angeles/London 1988). Tegen de stroom in geeft Booth te kennen dat hij rekening wil houden met de invloed van boeken op de levensbeschouwing van de lezer. Daartoe herijkt hij de klassieke gedachte dat boeken vrienden kunnen zijn. In de twintigste eeuw is er helaas nauwelijks geschreven over vriendschap, laat staan over vriendschap van boeken, zegt Booth; terwijl vriendschap toch een van de geliefde thema's van de traditie is.

Er zijn goede en slechte vrienden, vervolgt Booth. Mensen bij wie je je thuis voelt, en mensen die jaloezie, haat, onzekerheid of zelfs aanbidding wakker roepen. Het hangt af van het samenspel tussen vriend en subject. Het kan helemaal geen kwaad in de literaire kritiek aandacht te schenken aan de mate van vriendschap die men voelt voor het behandelde werk en de redenen daarvoor. Het werk zelf uit zich immers altijd op levensbeschouwelijk vlak. Als die handschoen werd opgenomen,

[p. 81]

zou dat wetenschap en kritiek ten goede komen. Het levensbeschouwelijk debat hoort thuis in de literaire kritiek. Het is een van de bouwstenen van een passende reactie op een literair werk. Aldus Booth.

Nu kan moraal in onze post-christelijke westerse wereld nog altijd moeilijk buiten het christendom. Zeker het humanisme ademt christelijkheid. Een criticus die aangeeft wat een boek hem of haar persoonlijk ‘doet’, zal het er nog moeilijk mee krijgen om helemaal buiten het christelijke discours te blijven. Een criticus die zich tot het christendom bekent, heeft het dan relatief gemakkelijk.

Wayne Booth is de literatuurwetenschappelijke uitvinder van de term implied author. Die betekent zoveel als ‘stilzwijgende auteur’, de auteur dan wel diens mening zoals die blijkt uit het werk. Ik kan dat niet anders zien dan Booths smokkelmethode om alsnog van een auteursbedoeling te kunnen spreken, lang nadat het gissen naar zo'n bedoeling als onwetenschappelijk was afgedaan door Wellek en Warren. Volgens Booth onderhoudt elke lezer niet alleen een vriendschappelijke of vijandige verhouding met de personages uit een fictioneeel werk, maar ook en vooral met de stilzwijgende auteur ervan.

Literaire kritiek beoefenen is naar mijn idee in de taal van het werk in gesprek gaan met de auteur - andere teksten vallen buiten het genre kritiek. Gezien de aard van het werk bevat dit gesprek veel luistermomenten en momenten van verheldering van het gehoorde.

[2] Indicatoren van moraal
(Arie pleit voor expliciete ethische normering, naar de oude stelregel: brengt deze tekst Gode lof toe?)

De moraal van een tekst is niet recht evenredig met vloekdichtheid of lichamelijkheid, maar met de mate waarin het antwoord op de vraag van Mozes en Jezus in praktijk wordt gebracht: ‘Heb je je naaste lief als jezelf?’ Een positieve score voor zoiets transcendents als liefde is op alle manieren verbonden met en kan uiteindelijk niet zonder ‘God liefhebben boven alles’. Gods goedheid oordeelt ons.

Daarbij kan de literaire auteur haat beschrijven en impliciet (stilzwijgend) laten merken dat hij liefde zoekt - daarmee kiezend voor de beproefde methode van oudtestamentische bijbelvertellers. Waar de auteur zwijgt, wordt het voor de criticus heel moeilijk om te spreken op een manier die het werk trouw blijft. Dat geldt bij de interpretatie van een bijbelverhaal evenzeer als bij literatuurbeschouwing.

Doorgaans hoeft dit geen dilemma op te leveren: wanneer de literaire criticus vindt dat de auteur ten onrechte zwijgt, is de kans heel groot dat hij of zij ook van de esthetische kracht van het boek niet erg overtuigd is. Ethiek en esthetiek zijn één in de kunst.

[p. 82]

Daarnaast kan een criticus altijd zeggen wat het zwijgen hem of haar ‘deed’. Dan spreekt die criticus voor zichzelf: geen slechte gewoonte in een gesprek.

[3] Verdrietig, boos, blij
(Arie: waarom staat de christelijke literatuur in mineur?)

Cultiveren van de twijfel is op den duur lachwekkend. Nu niet alleen in ‘gewone’ maar ook in rechtgezinde kerken de twijfel tot uitgangspunt is geworden van elke preek, en nu er in de literatuur geen enkel verhaal meer goed mag aflopen zonder dat de auteur het verwijt krijgt van onkunstzinnigheid, wordt het tijd voor de blijde boodschap. Toen ik terugkwam van de machtige Bacon-tentoonstelling in het Haags Gemeentemuseum, zaten ook de zonneschijnzeezichten van Mondriaan weer in mijn hoofd (toegegeven: pas na de pauze bezocht), en de Victory Boogy Woogy, die hij maakte in het uur van zijn dood. Literair gezegd: je zou eens op zuiver literaire gronden moeten proberen te kijken wat er gebeurt wanneer je Vonne van der Meer, de meesteres van de goede afloop, tegenover W.F. Hermans zet. Als de levensbeschouwing van twee auteurs zo verschillend is, wordt het spannend om vorm en inhoud tijdelijk, in het laboratorium van de kritiek, uit elkaar te trekken. Ik geloof niet erg in objectiviteit, omdat iedereen er een levensbeschouwing op na houdt, maar ik geloof wel in het uitproberen daarvan.

Modern somber proza en hedendaagse horizontale poëzie zouden eens bekeken moeten worden op innerlijke tegenstrijdigheden van de uit het werk te kennen auteur. Je kunt bijna geen kunst maken zonder een lichte wending ten positieve - zeker als dat zonnetje de kunst zelf is. (Bij de kunst van de noodkreet ligt het genuanceerder.) Dat hoeft die tekst niet te verhullen, dat maakt zij bij voorkeur kenbaar.

Als kleuter leerden we drie emoties tekenen: verdrietig, boos en blij. Er is een imposante traditie die zegt dat er van blijdschap geen kunst te maken valt. Daar geloof ik niets van. Maar zonder treurnis en boosheid wordt het ook een beetje kaal hier op de aarde.

[4] Er staat niet wat er staat
(Arie: christelijke critici hebben een seculiere voorkeur voor meerzinnigheid.)

Dit is het enige punt waarop ik het met Arie Maasland principieel oneens ben. Eenvoud is niet verboden, maar dubbelzinnigheid nog minder...

De bijbelse lyriek zegt alles dubbel, ondertussen fijnzinnig variërend of ook in een adem contrasterend - en daarmee voor de oplettende luisteraar interpretatieruimte scheppend. Revius, zelf verantwoordelijk voor een groot deel van onze Statenbijbel, volgde in zijn poëzie de bijbelse ambivalentie na en probeerde deze

[p. 83]

zelfs te overtreffen. Luyken had wellicht voorzichtiger bedoelingen, maar schrok evenmin terug van dubbelzinnigheden.

Zonder de kunstzinnige draai, zonder presentatie, zonder vorm zie ik het somber in voor de literatuur. Literatuur moet het hebben van de witregel. Bijbelse verhalen leven in ieder geval aantoonbaar van wat er niet staat. Als God niet ter sprake wordt gebracht of als zijn naam alleen door vijanden in de mond wordt genomen, is dat altijd een middel van de bijbelschrijver om het oordeel van God over de handelingen uit te stellen of achterwege te laten.

Maar - hier komt een getuige à decharge - in het interview in de vorige Liter-editie gaf de dichter Lloyd Haft met zoveel woorden aan (ik interpreteer) dat hij de heilige hang van de twintigste-eeuwse poëzie naar nooit zeggen waar het om gaat niet zomaar positief acht. Hij zegt het trouwens net niet helemaal. Het zet wel aan het denken.

Misschien dat het het verschil is tussen om de kern heen draaien en de kern (nog even en we zeggen weer: de gevonden waarheid) presenteren op een manier dat haar uitstraling zo meervoudig mogelijk wordt. Lees maar, er staat niet wat er staat.

Er bestaat literatuur die doet alsof het hier-en-nu het einde is. Van vorige eeuwen kennen we die niet meer. De vele twintigste-eeuwse hier-en-nu-teksten zullen denk ik eenzelfde lot ondergaan. Kunst kan niet goed zonder zwaartekracht.