Liter. Jaargang 3

Christelijk literair tijdschrift

[p. 89]

Wanneer dit rijmt kunt u bestaan

Henk Knol debuteerde in 1990 sterk met Toch maar de tuin geruimd. Daarna verscheen in 1994 Ander hooglied, een bibliofiele uitgave van een reeks die eerder in Bloknoot was verschenen. Toen was het lang wachten op zijn tweede bundel, die er nu eindelijk is: Houdbaar stof. Niet verschenen bij een ‘grote’ poëzie-uitgever, zoals ik verwacht had en Knol had verdiend, maar bij Mozaïek (Boekencentrum), als tweede bundel in de door Teunis Bunt geredigeerde poëzie-reeks.

De titel van de bundel is afkomstig uit het slotgedicht, ‘Nieuw landschap’. Daarin gaat het over de houding van de volwassene tegenover het leven, die vergeleken wordt met de houding van het kind. Het vindt dingen en raapt ze van de grond om te bewaren: een skeletje van een dier, schelpen, stenen. Deze dode voorwerpen zijn voor het kind als bloemen: een ‘veldboeket van houdbaar stof’.

‘Worden als een kind’ is dan: onooglijke dingen aanzien geven, restanten als waardevol koesteren, het geringe wat het leven biedt waarde verlenen (waarderen). Maar het is ook heel kleine bakens verzetten (de route van een pissebed), bewoonbaar maken, dromen van iets veel en veel mooiers.

Wie als een kind wordt stopt zijn zakken vol,
haakt naar de grond waarop hij gaat en telt
de resten om ze te bewaren. Spaart
wat hij vond als porselein in kastjes:

een blindweg in zijn huid begraven mol,
een veldmuis, puntgaaf naast de kaken van
een kat bij een gevallen nest. Het slaapbeen
van een kever, als eieren geslepen steen

en duizend schelpen; bloesem van het wad.
Zijn bloemen bloeien jaren door, alsof
hun kleur, vervloeid tot het voornaamste grijs,
velours werd; een veldboeket van houdbaar stof.

[p. 90]

 

 

 

Buiten zijn voeten om verzet hij met

 

een mespunt de route van een pissebed.

 

Hij maakt een landschap uit het hart bewoonbaar

 

voor het oog, droomt van een vuur met dansers.

Het is een knap gedicht, waar je gaandeweg meer in ontdekt. Het kan helemaal gelezen worden als een gedicht over een kind, maar het gaat - voel je meteen al - ook over het worden-als-een-kind, over leven in het algemeen. Misschien gaat het ook een beetje over dichterschap - niet op de modieuze manier waarop veel goede poëzie over het dichterschap gaat, maar heel subtiel. Bij voorbeeld doordat Henk Knol zijn bundel Houdbaar stof heeft genoemd.

De uiterste houdbaarheidsdatum van de poëzie in deze bundel ligt wat mij betreft in een ver verschiet. Dat Knol goede poëzie schreef wisten we al wel, maar hij is nog gegroeid in kwaliteit. Zijn poëzie is uiterst precies en geconcentreerd, ‘mooi’ van taal ook als het om lelijke dingen gaat, resultaat van zorgvuldig gepeuter, maar nergens té perfect of levenloos. Hooguit af en toe te cryptisch. Zo zou je bij het - toch tamelijk eenvoudig ogende - openingsgedicht ‘Familiefoto’ dolgraag eens die foto willen zien waarbij het gedicht geschreven is, om te begrijpen waar de dichter zich nu eigenlijk voor schaamt, wie er nu eigenlijk op die foto staan, wie er bij wie op schoot zit, en wat in het gedicht fotografische werkelijkheid, en wat verbeelding is. (We kwamen er op onze literaire kring zelfs met z'n tienen niet uit.)

Ook van een cyclus als ‘Route’ kan ik weinig brood bakken. Ik lees weliswaar prachtige, krachtige zinnen, die zich na herhaalde lezing vasthaken in mijn geheugen (‘de zachte tongval van genade’; ‘drijft licht als wierook over ons brevier’; ‘handwarm licht dat naar kamille ruikt’; ‘het brailleschrift van muizenpootjes op de witte grond’) en ik voel dat hier intense ervaringen onder woorden worden gebracht, maar welke precies (of ongeveer) blijft me onduidelijk.

In andere gedichten is Knol glashelder. Zoals in ‘Een vaderlandsche geschiedenis’ (zie Klinker & Medeklinker in Liter 12) of in ‘Hoofdstuk later’, over het ontluikende vrouw-zijn in een meisjeslichaam. Begrijpelijke gedichten, maar niet plat of oppervlakkig.

De bundel telt twee afdelingen: ‘Kindsdeel’ en ‘Zo zacht als hier’. In de eerste staat het kindschap centraal: het kind dat de dichter zelf was/is en zijn (religieuze) ‘erfenis’ van thuis, opvoeding en vroeger; het Jezus-kind, een oude man die weer kind wordt, gesneuvelde kinderen, een miskraam, de kinderen van de dichter... Gedichten die steeds over veel meer gaan, en veel dieper gaan, dan alleen hun onderwerp.

De titel van de tweede afdeling komt uit de door mij niet begrepen cyclus ‘Route’, waarin te lezen is: ‘zo zacht als hier, zo kleurig grijs trof je / mij nooit, zo

[p. 91]

prachtig woest en leeg van licht, / hoog opgetrokken en doorzichtig als / het wit waarin een vrouw kan liggen wachten.’

Het gaat in die tweede afdeling, meldt de flaptekst, ‘overwegend’ om ‘reeksen waarin een route wordt afgelegd door verschillende landschappen’. (Aan zo'n zin heb je weliswaar helemaal niks, maar er is tenminste een flaptekst. En er zitten tenminste chique flappen aan deze bundel!)

Er is een viertal gedichten bij prenten van Jan Mankes, wiens werk door Knol bewonderd wordt en met wiens stijl hij ook verwantschap zal voelen: met de concentratie daarvan, de intensiteit, de verstilling, de heldere doorwrochtheid, en de onmodieusheid - niet avantgardistisch, maar ‘klassiek’ ingesteld. Knol geeft ook blijk van bewondering (verwantschap daarmee is minder te bespeuren) voor het dichterschap van Gerhardt, aan wie een In Memoriam-gedicht is gewijd met een hoog zelfonderzoek-gehalte.

Dat is steeds bij Knol: ieder gedicht getuigt van persoonlijke inzet en intense betrokkenheid. Dit is existentiële poëzie, die nergens navelstaarderig wordt, omdat Knol zichzelf steeds in relatie tot de buitenwereld blijft zien. ‘Wat zal ik schrijven, moeder, nu de bossen / branden en de eeuw, loodzwaar van rook en hersendoden / zich wentelt naar de tiende plaag. Messcherp de rand // waarop wij staan.’ Dat relativeert het dichterschap, en tegelijkertijd verleent dat er een grotere verantwoordelijkheid aan. Het moet allemaal wel mooi klinken, in de poëzie van Knol, maar niet om de welluidendheid op zichzelf; de esthetiek dient om aan de taal meer klem te geven, om de werkelijkheid scherp in beeld te krijgen, in de schoonheid verraadt zich ‘scherp gruis van woorden die voor tranen staan’ (46).

De meest intense en ontroerende cyclus uit de bundel is wat mij betreft ‘Brevier’. Ook deze poëzie is een onderzoek: naar de houdbaarheid van geloofsstof vooral, naar de mogelijkheid van spreken over God. De cyclus is ontstaan uit een verzoek van Bloknoot om een gedicht over het boekenweekthema ‘Mijn God’, en begint dan zo:

Weken heb ik nu al woorden om u heen gelegd,
geschreven aan het beeld waarin u stil blijft staan.

Hoe is God te vatten in taal? Hoe is Hij ‘in beeld’ te krijgen? Na een paar prachtige karakteriseringen klinkt de retorische vraag:

Welk woord is u genoeg, ik klamp u aan: enkel een naam,

een lieve huid om steeds maar aan te raken. Ruis
langs de wolken; de hemel werd een sneeuwend scherm.

[p. 92]

Wat hier in drie regels poëzie gebeurt kan een veelvoud daarvan aan regels commentaar oproepen. Dat zit vooral in die grammaticale dubbelzinnigheid (werkwoord of zelfstandig naamwoord) van het woordje ‘ruis’. ‘Ruis langs de wolken’ kan een verzoek/aansporing zijn (‘Daar ruist langs de wolken een lieflijke naam’), maar ook de constatering, dat er alleen nog maar ruis (diffuse klank/geluidsstoring) te horen is, alsof de hemel een tv-scherm is waarop alleen nog sneeuw te zien is. De verbinding met boven is verstoord.

De oorzaak van die verstoring wordt in het tweede gedicht beschreven. Via het beeld van het ‘alziend oog’ van God wordt de vergelijking met de televisie, waarop wij alles kunnen zien, voortgezet. Maar de beelden die wij zien ontnemen ons het zicht op God: ‘de wind stuift vuile nevels op van as / met gele rook’. We zien alle ellende van de wereld: dat mensen worden verbrand of omkomen in het vuur, met machetes worden afgeslacht, dat een rij mannen wordt gefusilleerd. En daarbij staat ook een jongen met een wit konijn, in de ‘dode hoek’ van het beeld - in de ‘dode hoek’ van God?

In die jongen wordt het dilemma van mens-zijn en geloven neergezet: ‘zo'n jongen, in uw handpalm omgelegd’. Hoe zit dat met die prachtige taal van het geloof, met de devote frasen? Wat gebeurt er allemaal onder Gods ogen? Hoe zijn werkelijkheid en geloof met elkaar te rijmen? Er worden talloze boekjes over geschreven, vanuit alle mogelijke theologische stellingnames. Knol schrijft erover vanuit zichzelf, vanuit zijn betrokkenheid en onmacht. Hij staat erbij, kijkt ernaar en weet er geen raad mee. Hij schrijft. ‘Ik geef er woorden aan omdat het op moet houden’. Maar God is niet ter verantwoording te roepen, en juist op het moment dat Hij ver weg lijkt, kan zijn Aanwezigheid ineens in volle hevigheid ervaren worden, en niet meteen troostrijk:

En weer komt u de wraak toe, vliegt u mij aan en schroeit
uw naam als nummer in mijn huid. Wat schreef ik dood?

Dan wordt de blik gericht op het landschap. Als de dichter naar buiten kijkt, naar de natuur, ziet hij God wel degelijk:

In waterkou en over alles wat hier schreeuwt,
beweegt en ruikt, schrijft u met licht in ieder
landschap de gewijde hoogte, heere, van uw naam.

Bouwde het uitzicht als een tempel om u heen,
ik zie u wel: u weeft met strijklicht een gordijn
waarop een nieuwe aarde is gestempeld;

[p. 93]

en ook in zijn geliefde vindt hij ‘het beloofde landschap’: ‘Dit is genade: onder een mespunt licht / doorkruis ik het op vingertoppen’. De gemeenschap met haar is een zelfverlies (‘de kleine dood’), ‘waaruit ik leeg en helder opsta als zij slaapt’.

En dan moet ik het slotgedicht, nadat ik zoveel prachtige regels heb moeten overslaan, maar in zijn geheel citeren. Let op het taalspel, dat geen spielerei is: ‘ik ga slapen. // Ik ben moe.’ En die schitterende paradox: ‘Ik was nog nooit zo dicht bij u vandaan’. ‘Wanneer dit rijmt’: daarmee grijpt hij terug op het voorgaande: zowel die barre, God-loze werkelijkheid van menselijk leed enerzijds, als het licht in het landschap en de liefde anderzijds. Let op die dubbele witregel van stilte, van tijd, van afwachting, voordat in de laatste twee strofen de belofte van een nieuwe aarde kan worden aangeduid, het doorleefde en diepgravende, op de Godsverduistering bevochten antwoord van Henk Knol op de vraag of het kan rijmen, werkelijkheid en God.

Wanneer dit rijmt kunt u bestaan,
roep ik op koud zeil weer een dove
vader aan, dat ik ga slapen.

Ik ben moe. Oudste van dagen,
druk mij dan zelf de lege ogen
toe en roep mij uit een steentijd

als mijn dode moeder wakker
om op te staan. Ik was nog nooit
zo dicht bij u vandaan; u grijpt

mijn hand en streelt de nieuwe huid.
En zie: een wit konijn huppelt
met rode ogen voor ons uit.

Henk Knol, Houdbaar stof. Uitg. Mozaïek (Boekencentrum), 48 blz., f 24,90

Dirk Zwart