Liter. Jaargang 3

Christelijk literair tijdschrift

[p. 69]

Willem Jan Otten
Alfabet voor een strijder om het mysterie
Over Stille omgang van Willem Barnard

Aantekening (de eerste schriftelijke vorm die een denkbeeld of denkbeweging kan aannemen) Het zou vreemd zijn om over een boek dat niets anders dan een kanttekening wil zijn, anders te willen schrijven dan in de vorm van een verzameling aantekeningen. Stille omgang is de vrucht van de minst systematische (zie aldaar) geest die een pen kan grijpen. Er wordt in dit boek een tocht afgelegd, het Kerkelijk Jaar door, elke dag enkele aantekeningen op basis van brevier- en schriftlectuur. Het eindigt waar het begint: na Epifanie, tussen de Kersttijd en de Paasvoorbereiding.

Het boek lijkt ook op een tocht een bevroren rivier over terwijl het is gaan dooien. De aantekeningen zijn schotsen. Barnard springt van het ene inzicht naar de andere inval, terwijl de openbaring onverstoorbaar blijft stromen. Er zijn weinig boeken die zo soepel en beweeglijk de trant van hun denker volgen. Er zijn weinig schrijvers zo weinig bevreesd ook voor innerlijke tegenspraak (zie aldaar) als Willem Barnard. Intussen drijft het boek op maar één ding. De voortstromende openbaring.

Aforisme (datgene waarnaar het proza van een dichter dikwijls streeft) Ik sla Stille omgang drie keer lukraak open en noteer de aangekruiste zin: ‘Troost is geen negatie van het leed en verzwijging van het lijden laat ons ongetroost’ (283); ‘Wij leven altijd van ander leven dat voor ons geofferd wordt’. (177) ‘Het is Christus aan te zien, dat hij bij de minste der broeders wil gerekend worden.’ (316)

Alfabetisch (de volgorde waarop je iets kunt leggen, b.v. je aantekeningen) Je gedachten op alfabet zetten is een kunstmatige ingreep. Je brengt watje in de loop van een periode bij elkaar hebt gesprokkeld onder in de allerwillekeurigste orde. Stille omgang heeft de veel minder kunstmatige orde van de kalender, van een plan, dus. (Zie: Tijd)

Askruisje (dat wat een katholiek op Aswoensdag haalt) Deze allereerste aantekening voor een stuk over Stille omgang maak ik met een askruisje op mijn voorhoofd. Dat tijdens een kerkelijke plechtigheid as gezegend wordt, in alle ernst, en dat vervolgens alle zestig veelal bejaarde aanwezigen, na een belijdenis van zonde, met een asbevlekt voorhoofd de kerk verlaten zonder er met hun mouw langs te vegen - het is

[p. 70]

raarder dan de raarste scène uit een Buñuelfilm. Toch begint de vastentijd ermee.

Thuisgekomen doe ik wat ik sinds drie jaar na een Mis heel vaak doe: ik sla Stille omgang op, om te weten waar ik nu weer in verwikkeld ben geraakt. Ziedaar de aanvechting die Stille omgang tot het meest geraadpleegde twintigste-eeuwse boek in mijn leven maakt: ik wil weten waar ik ben, en vervolgens wil ik weten wat het betekent dat ik hier ben. Niet dat Barnard over het askruisje zelf iets zegt. Het gaat me om: waar in het jaar ben ik. Want altijd blijkt de betekenis van wat ik geloof, of gevraagd wordt te geloven, in de eerste plaats temporeel te zijn. (Zie: Tijd)

Beproeving (het woord dat Barnard verkiest boven bekoring) Volgens Barnard wordt wat je gelooft en belijdt altijd tegen je uitgespeeld, niet in de laatste plaats door jezelf. Daarin ligt de beproeving. ‘Wie Abraham tot vader heeft, heeft de beproeving als erfenis’. De keuze voor dit woord typeert het boek. Barnard kiest voor het woord dat individualiseert: ook al spartel je, hij wil dat je met ere spartelt. Dat is met ‘bekoring’ minder het geval; dat maakt je eerder tot slachtoffer van je neigingen.

Dood (dood= -) Een van de twee grote leerstukken van hen die het verlangen naar geloof afwijzen. (Zie: Pech) Moet tegenin gedacht worden, iets wat vermoedelijk alleen kan door je verlangen om ertegenin te denken serieus te nemen. De grondigste manier om tegen dood = dood in te denken en te leven, is tot je door te laten dringen wat Pasen betekent. En Pasen, zegt Barnard, is het ‘uitgespaarde midden’ van het geloof, en dus van het Kerkelijk Jaar. Wij draaien ‘heel de jaarkring rond bij steeds wisselend licht om dit ‘uitgespaarde midden’. En: ‘In het evangelie draait alles om een leeg graf’. Het zijn niet de dingen die iemand, zelfs Barnard niet, zelf bedenkt. ‘Met minder wonderlijke gedachtengangen kunnen wij niet toe’, zegt hij op pagina 128. En dan: alles wat wie dan ook erover zegt is gepraat achteraf, en vooronderstelt dat men er om te beginnen door geraakt is. Een mysterie is een aanraking, niet een stelling. Barnard is wat Kierkegaard noemde ‘een strijder om het mysterie’. (Zie: Geloven)

Essay (literair genre) Kan worden vertaald met ‘proeve’. Wie meent dat iemand die als gelovige schrijft geen essayistiek meer kan bedrijven, omdat hij gevonden heeft, leze Barnard, en vrage zich af wat ‘vinden’ nu eigenlijk betekent, als de Gevondene het verlangen Hem te vinden gedurig blijft aanwakkeren.

Geheim (zie: Naam)

Gehoorzaamheid (in onbruik geraakte deugd) Stille omgang kan worden beschouwd als een oefening in gehoorzaamheid: Barnard heeft niet zelf kunnen bepalen waar

[p. 71]

hij over schrijft. Het Kerkelijk Jaar is een koraalrif van schriftkeuzes, die in de lange loop der eeuwen al voor hem bepaald zijn. Koraalrif is een terugkerend beeld in het boek; het grossiert in groei- en metamorfose-beelden. Dichters zijn misschien vertrouwder met het denkbeeld dat je maar te volgen hebt wat zich aan je voordoet, dan gedachtenontvouwers als echte theologen en filosofen.

Geloven [1] (datgene waarzonder Stille omgang een leeg graf zou zijn) Hoe zou het zijn om dit boek te lezen zonder te verlangen naar geloof? De koele blik die steeds maar ‘kom maar op’ zegt tegen alles wat naar religie zweemt, heb ik nooit op dit boek geworpen. Ik heb het drie jaar geleden gekregen van iemand die vond dat ik treuzelde. Deze vriend had dus begrepen dat ik de koele blik al verloren had. Onlangs heb ik aan een antiquaar gevraagd het boek voor me te zoeken (het is immers in de boekhandels niet meer voorradig...), want ik wil het geven aan iemand in mijn omgeving van wie ik de indruk heb gekregen dat ook zij met treuzelen is begonnen, - zij krijgt binnenkort het boek van mij. Ik weet zeker dat er op deze manier in de loop van de acht jaren dat het boek bestaat een soort web van treuzelaars is ontstaan.

Geloven [2] Het zou een misverstand zijn te denken dat Stille omgang ‘over geloof gaat’, dat het je vertelt watje moet geloven. Anders dan de meeste van zijn theologische tijdgenoten is Barnard ternauwernood geïnteresseerd in de vraag ‘wat je in onze tijd nog kunt geloven’. Zoiets als een ‘algemeen betwijfeld christendom’ laat hem, zo lijkt het, koud als een washand. Waarom zou men ook elke dag van het jaar gedachten noteren over iets wat niet is wat het was? ‘Ik kan niet geloven dat ik niet geloof’, zegt hij op de maandag na zondag Laetare. De niet aflatende poging om het christendom niet te betwijfelen, is op zichzelf een godsdienstoefening. Zo laat zich Stille omgang dan ook beschouwen - als een godsdienstoefening van twaalfhonderd pagina's.

Jezus (de Kuitertse -) Barnard belijdt in zijn boek herhaaldelijk zijn afkeer van theologische disputen, ‘ik heb er zoveel meegemaakt, dat ik ze maar liefst uit de weg ga’. Hij heeft gelijk: nog nooit is iemand met een debateertruc tot godsverlangen gebracht. Over de Jezus volgens Kuitert, die bij uitstek polemistenvoer is, laat hij zich dan ook nergens met zoveel woorden uit; hij heeft zijn handen vol aan de Jezus die door de overgeleverde woorden aan hem trekt.

De Kuitertse Jezus is een zijnswijze van de Godmens die wetenschappelijk verantwoord is, en bijaldien geen Godmens. Als je twijfelt aan kabouters, ufo's en morfogenetische velden, dan dus ook aan de goddelijkheid van Jezus. Dat eist een modern en verlicht mens-zijn van je. Jezus was een gewone, historische, sterfelijke jood uit het jaar nul die niet kon geloven dat hij God was, want dat geloofden joden

[p. 72]

niet. Alle wetenschappelijke onderzoeken wijzen in deze richting, zoals ze overigens ook allemaal wijzen in de richting van de zekerheid dat dood dood is.

Waarom zulke zekerheden mij op geen enkele manier verlossen van de zekerheid dat er iets ongezegd blijft, als ik het hierbij zou laten, en vooral: het blijft ongeleefd, - daar heeft Kuitert geen antwoord op. De consequentie van de Kuitertse Jezus is dan ook dat je tegen iemand die b.v. bidt: ‘spreek één woord, en ik zal gezond worden’, moet zeggen: doe niet zo infantiel, zo'n woord, dat heeft de medische wetenschap bewezen, bestaat niet.

Dit is even deprimerend als tegen iemand die stokdoof is geworden zeggen: uw verlangen naar muziek is onzin, want muziek betekent niets.

Wat heeft dit nog met Barnard te maken?

Die lees je omdat je weet dat hij van de vele biddenden die hij tijdens zijn gang door het Kerkelijk Jaar in geschrifte tegenkomt nooit zal zeggen dat het object van hun verlangen wetenschappelijk onhoudbaar is. Ze bidden, ze verlangen naar ontferming, ze richten zich tot iets buiten zichzelf als tot iemand die hen hoort en verhoort, - en we willen weten wat het betekent dat zij dit doen. Er is altijd meer betekenis dan we denken kunnen.

Kanttekening (zie: Aantekening)

Lezen (dat wat u nu doet) Barnard maakt zich zorgen over hoe hij gelezen wordt, bijvoorbeeld omdat hij vreest pedant te zijn. Dat is de angst van de snelle, om zo te zeggen verliefde geest. Er is dan ook één manier van lezen die hij bij uitstek vreest: die van de ‘beoordelaar die zich op de hoogte stelt’ (481) Zie: Geloven [1].

Naam (datgene waarbij je geroepen wordt) Over bij je eigen naam geroepen worden heeft Barnard, volgens mij, zijn roerendste, en tegelijkertijd aarzelendste passages geschreven. Hij noemt Johannes 20 vs 16 de plaats waar de openbaring het innigst is. Dit is vlak na het lege graf. De woorden van dit zestiende vers geeft hij in het boek nergens. Het vers heeft de ‘nabijheidswerking van een liefkozing’, schrijft hij. ‘Daar wordt het geheim op de wijze der liefde medegedeeld’.

Orthodox Barnard aarzelt niet zich zo te noemen: ‘ik wil het niemand opdringen, maar ik wil het ook niet ontveinzen’ (176) ‘En dan in de leer bij de oudste eeuwen, bij de ongedeelde kerk van de grote concilies, in de leer bij de “sources chrétiennes”, bij Augustinus, en bij Hiëronymus’.

Pech (Het andere leerstuk van degenen die het verlangen naar geloof afwijzen; zie ook: Dood) Als ongeluk, lijden, kwaad je treft heb je uiteindelijk iets wat ‘pech’ genoemd moet

[p. 73]

worden. Het christelijk geloof tracht tegen het noodlot, voorgesteld als blind en zinloos, in te denken en te leven. Niet door te doen alsof het 't goddelijke plan kent, maar door te geloven dat het, ondoorgrondelijk en wel, iets met je voor heeft, en je gehoorzaamheid vergt. De lectuur van Stille omgang kan je helpen om te leren denken in termen van betekenis. Niet: wat veroorzaakt het lijden is de eerste vraag, maar: wat betekent het? De grote clue geeft Pasen. Als er één geschiedenis is waarin niets pech is, en alles plan, dan de Kruisiging. Iedereen die in pech gelooft, zou zich hebben onttrokken aan dit levenseinde. Iedereen die tegen het pechgeloof in wil denken, zal de betekenis van de Kruisiging moeten ontcijferen. Eenieder die dit denkt te willen, is al een zoekende. Maar zelfs de volledige lezing van Stille omgang (iets wat vermoedelijk nog nooit iemand in een ruk heeft gedaan) zal de vraag naar de betekenis van Christus' lijden en dood niet beantwoorden. Toch gaat er meer troost uit van het dagelijks stellen van de vraag, dan van hem als zinloos terzijde schuiven.

Plaat (Gevoelige -) Als essayist gedraagt Barnard zich als een fotografische plaat die, eenmaal belicht, in de ontwikkelaar wordt gelegd. Langzaam verschijnt nu het beeld op de plaat. Geduldig zal, al brevierlezend en reflecterend op het brevierenlezen, de betekenis opkomen. Dit is een levenslang proces, gebaseerd op het geheimzinnige vertrouwen dat de betekenis bestaat. Zij ligt op ons te wachten. Er zijn vele passages in Stille omgang die van een voorbeeldig essayistisch geduld getuigen, dat alleen kan worden opgebracht in het besef dat we niet anders dan ten achter kunnen blijven bij de mateloze betekenis die in de openbaring verscholen gaat. Er zijn in het boek ook hilarisch ongeduldige passages, die waarin de schrijver als een zilveren kogeltje door een tuimelend geheel van flipperende, woordspelige betekenissen gejaagd lijkt te worden. Je kunt niet van de geduldige, diepzinnige Barnard houden, zonder de spilzieke, oppervlakkige te bewonderen. Al verspillende is hij overigens altijd minder verspillend dan de taal zelf.

Stille-omgang-lezer is iemand die, dit boek openend, op zoek naar de dag van het Kerkelijk Jaar waar hij zich bevindt, of naar het commentaar bij de betreffende bijbelplaats, blijft hangen aan een van de twee lintjes gehangen aan het boek. Vervolgens begint hij te lezen wat hem de vorige keer dat hij het boek opensloeg al heeft beziggehouden. Dusdoende vergeet hij waar hij naar op zoek was, omdat hij iets aantreft wat hem minstens zozeer bezig blijkt te houden.

Systematisch (dat wat Barnard dus niet is) De laatste volledige zin van het boek luidt: ‘Wij verkeren in de godzalige onmogelijkheid er een theologie op na te houden’.

[p. 74]

Tijd Er is geen dag in het jaar waarop je dit boek niet op kunt slaan. Er is geen pagina die niet op een of andere manier hetzij op Pasen afgaat, dan wel zich van Pasen af beweegt, wat welbeschouwd inhoudt dat er alweer op Pasen wordt afgestevend. Van Pasen zegt Barnard hetzelfde als van de zondag: het komt niet na de dagen, maar gaat eraan vooraf. Dit is raadseltaal, want tijd verstrijkt maar één richting uit. Hoe kan iets waar op afgestevend wordt voor het afstevenen uitgaan?

Als het in het bovenstaande over onze eigen dood was gegaan, hadden we het misschien beter begrepen. Van het moment af dat we weten dat we zullen sterven (in veler leven is dit moment van eerste eindigheidsbesef niet dateerbaar - het is alsof het altijd beseft is) gaat er aan de tijd die we levend doorbrengen iets vooraf dat nog moet plaatsvinden. We leven vanuit het komende.

Pasen gaat, eenmaal beseft (er valt met alleen de komende dood niet te leven, die kan hooguit worden verdrongen), vooraf aan de onherroepelijke dood, die aan het leven voorafgaat. De dood, die we niet zullen ontlopen, wordt nu voorafgegaan door iets dat altijd maar op handen is. ‘Hij leefde zo, dat men zei: hij is er geweest. Maar hij stierf zo dat men zei: hij komt.’ (p. 98) Met minder wonderlijke gedachten, zegt Barnard, ‘kunnen we niet toe’.

Tegenspraak Volgens de spaanse denker/dichter Miguel Unamuno is het Evangelie ‘een goddelijk weefsel van tegenspraken’. Hieruit weeft Barnard op zijn beurt een strijdbaar, zichzelf in de reden vallend weefsel.

Zoeken (zie: Barnard, in het bijzonder: Stille omgang)

Eind mei 2000

Willem Jan Otten (1951) publiceerde poëzie, romans, toneelstukken en beschouwingen. Recent werk: Eindaugustuswind (poëzie), Het wonder van de losse olifanten (essay), Eerdere gedichten (keuze uit de poëzie 1973-1991).