Liter. Jaargang 3

Christelijk literair tijdschrift

[p. 64]

T.T. Cloete
Dokter Diedericks leert lachen

Het is nazomer, eind maart.

Dokter Diedericks is arts van beroep. Hij ligt alleen in zijn slaapkamer in zijn ruime huis en denkt aan zijn langdurige en ongeneeslijke ziekte, waaraan al zijn geld en al zijn medische kennis en die van zijn collega's niets kunnen doen. Ook de liefde van zijn vrouw en die van zijn kinderen, die allen getrouwd zijn en in de buurt wonen, kunnen hem niet beter maken. Ze bezoeken hem geregeld en proberen hem te troosten, kopen allerlei dingen voor hem, maar het helpt niks. Als je leven aan een zijden draadje hangt, kan je niet gelukkig worden van dingetjes als een nieuw scheermes of een nieuwe after-shave om de huid te verwennen. Zijn ziekte maakt hem somber. Hij kan maar niet begrijpen waarom juist hij, die de pijn van zoveel anderen verlicht heeft, nu zo veel en zo lang moet lijden. Hij had nog zoveel voor anderen kunnen betekenen. Waarom moet een mens sterven als hij nog wil leven? Zijn leven lang heeft hij met de ziekte en dood van anderen gewerkt, en nu moet hij aan zichzelf werken. Heeft hij niet het verkeerde gekozen toen hij besloot medicus te worden, om zo het hele leven met ziekte en dood bezig te zijn?

Zijn vrouw komt uit de keuken om een praatje met hem te maken. Ze ziet dat hij zich weer slecht voelt. Ze probeert hem op te vrolijken. Ze staat in de deur, bezorgd over de langdurige ziekte van haar man, zelf aangetast door maanden van medelijden en angst...

‘Jan is ook ziek,’ zegt ze. ‘Hij moet geloof ik een ernstige operatie ondergaan.’

Een uur geleden had ze hem dit ook al verteld, en hij begrijpt dat ze hem probeert te troosten, maar hij raakt weer in zijn eigen gedachten verzonken en antwoordt niet. Het doet haar leed dat hij zo weinig spraakzaam is; het maakt haar verdrietig als hij daar zo stil zit zonder een woord te zeggen. Zuchtend, maar zonder dat hij dat hoort, gaat ze weer weg.

Een van zijn kleinkinderen komt binnen met iets lekkers wat zijn dochter voor hem stuurt. Hij eet er niet van, maar vraagt of ze het voor hem wil wegleggen voor later. Al het medelijden en het medeleven, de zorg en de bezorgdheid leiden ertoe dat hij zich nog zieker en somberder voelt. Het maakt hem bang, het beklemtoont de ernst van zijn ziekte.

Als hij weer alleen is, denkt hij: Ik kan het niet halen. Op een dag zal de grote en finale verwoesting komen. Maar wat is er in zijn leven om verwoest te worden? De dood heeft alleen zin als hij iets zinvols verwoest.

[p. 65]

Hij gaat een stukje wandelen met zijn kleindochter die weer naar huis toe gaat. Moeizaam loopt hij door de straten. Het is een prachtige laatzomerochtend. De bladeren aan de bomen hebben allerlei kleuren. De zon is zacht. Hij herinnert zich: ‘In a somer seson whan soft was the sonne.’ Hij weet niet of hij nog een zomer zal meemaken.

Hij denkt eraan dat hij de laatste tijd - misschien de laatste tijd van zijn leven - zo weinig met zijn vrouw en met zijn kinderen praat, dat hij hen verwaarloost - een zieke die de gezonde mensen verwaarloost! omdat hij zo met zijn eigen zieke gedachten bezig is. Hij moet bij zijn dochter op visite gaan, denkt hij. Hij moet iets doen voor de levenden, tot het einde toe. Hij stapt binnen, vraagt haar naar haar gezondheid, en het maakt haar gelukkig dat hij plotseling zo spraakzaam is.

Ineens voelt hij dat hij het koud krijgt. Zijn dochter ziet het.

‘Voelt pa zich ziek?’ vraagt ze bezorgd.

‘Ik ben al maanden ziek...’

‘Maar ben je nu nog zieker...? Ik breng je gauw terug met de auto.’

‘Nee, laat maar, het is niet ver, misschien is het goed als ik een eindje loop. Het beetje wat ik zelf kan doen, moet ik doen.’

Ze loopt met hem mee.

Als hij bij het huis aankomt, voelt hij zich koortsig en duizelig. Hij wankelt. Hij gaat direct liggen, en terwijl er een rilling door zijn lichaam gaat, zegt hij tegen zichzelf: Daar heeft de ziekte me te pakken; ik verwachtte dit al maanden...

Ze vragen zijn collega, die hem behandelt, te komen.

De dagen zijn weken geworden, de weken maanden, de maanden bijna een jaar en nu is dit het einde, denkt hij. Dagenlang ligt hij te ijlen; hij ziet gestalten die niet bestaan. Soms heeft hij een helder ogenblik, maar helderheid en wazigheid lopen ongemerkt en gemakkelijk in elkaar over.

Dan zinkt hij weg in een droom. Het is een droom die aanhoudt zelfs wanneer hij bij bewustzijn is, wanneer hij iets drinkt of een klein beetje eet, of zijn natuurlijke behoeften doet.

Hij droomt dat hij in een prachtige, dure auto rijdt, zoiets als een Jaguar. De asfaltweg is lang en recht en is uitstekend aangelegd. Dr. Diedericks rijdt soepel. Hij voelt zich sterk en bestuurt de auto zelf. Maar de rit maakt hem bang. Het is geen tochtje van iemand die zich fijn voelt. Hij zit alleen in de wagen met zijn ogen angstig op de lange rechte weg gericht, want hij voelt in zijn binnenste dat hij bij een hek zal komen. Er is geen reden voor hem om bang te zijn voor een hek, want vandaag de dag zijn er immers geen hekken meer op de grote wegen. En mochten er hekken zijn, dan zou hij ze zelf kunnen openen. Toch kan hij de angst niet van zich afschudden. De gedachte aan de hekken maakt hem zo bang dat hij nergens anders aandacht voor kan hebben. Als er zijwegen, parkeergelegenheden of mogelijkheden

[p. 66]

zijn om te keren, dan ziet hij ze niet. Een schok gaat door hem heen. Daar ziet hij inderdaad een hek. Als hij dichterbij komt, ziet hij dat het open is. Hij slaakt een zucht van verlichting en rijdt door.

Dr. Diederiks voelt zich onrustig. Hij doet zijn ogen open, maar degenen die bij hem waken zien dat hij hen voorbij kijkt en dat hij in de war is. Hij beweegt met zijn handen alsof hij een auto bestuurt en mompelt ongeduldig over het hek dat er is, maar het is open - dit is toch zinloos.

‘Er was een hek,’ roept hij verschrikt uit. ‘Maar het was gelukkig open.’

Zijn vrouw legt haar handen op zijn hand en hoofd.

Hij bedaart.

Hij reist verder. Er volgt weer een hek, en nog een hek, maar ze zijn allemaal open. Toch laat ieder hek hem opnieuw schrikken - het feit dat de hekken open zijn... Het wordt hem makkelijk gemaakt zijn reis voort te zetten, alsmaar voort, de eindeloosheid in, zonder dat er een kans bestaat terug te keren. Hij denkt er ineens aan dat hij nog niet geprobeerd heeft of er remmen in de auto zitten. Hij zoekt met zijn voeten, vindt de remmen en probeert ze; de auto komt tot stilstand. Dan ziet hij dat hij op tijd geremd heeft. Hij bevindt zich voor een hek dat gesloten is. Er staat een man, een normale agent zoals je die ziet bij een wegversperring. De man gluurt door zijn raampje naar binnen.

‘Waar reist u heen?’

Hij weet niet meteen wat hij hierop moet antwoorden. Dan zegt hij: ‘Daar waar iedereen heen reist’.

De man maakt het hek open.

‘Rijdt u dan maar door.’

Zo gaat het verder. Iedere keer is er een hek en staat er een agent die vraagt waar hij heen gaat. Steeds weer geeft hij hetzelfde antwoord en telkens mag hij verder reizen. Maar zijn vrees wordt steeds groter. Misschien komt er een hek met een man die het hek niet wil openmaken. Maar tot dan toe gaat alles goed. Elke keer opent de agent het hek voor hem.

Dan staat er een man die er anders uitziet. Deze stelt ook een andere vraag: ‘Wie bent u?’

‘Ik ben dokter Diedericks. Ik ben arts.’

‘Ja, ik ken jou wel. We weten van al jouw goede daden. Rij maar door.’

De man maakt het hek voor hem open.

Hij rijdt nu door heel veel hekken en wijst iedere keer naar het teken op zijn voorruit waarop vermeld staat dat hij arts is. Dan laten ze hem vriendelijk door. Sommigen houden hem tegen om hem te groeten en hem een goede reis te wensen. Een aantal wachters aan de hekken zijn vroegere patiënten van hem die allang zijn overleden, hem nooit betaald hebben en hem pas nu bedanken. Aan de ene kant

[p. 67]

stelt dit hem gerust, aan de andere kant maakt het hem onzeker - de reis verloopt te soepeltjes en te snel, zonder dat hij weet waar hij naartoe gaat.

Dan komt hij bij een hek waar twee mannen staan. Dit maakt hem weer bang. Hij beseft instinctief dat het hier moeilijker zal worden. Hij stopt de auto. Bevreesd wacht hij op hen.

‘Wie ben je?’ vraagt een van hen.

‘Ik ben dokter Diedericks. Ik ben arts, ik heb veel mensen beter gemaakt. Sommigen kon ik niet genezen, maar ik heb hun lijden verlicht, vaak zonder vergoeding. Ik kwam een aantal van hen onderweg tegen en ze hebben me bedankt en doorgelaten.’

De twee mannen aarzelen, en een ogenblik staan ze met elkaar de situatie te overwegen. Ze praten zonder dat hij kan horen wat ze zeggen. Daarna kijken ze lange tijd twijfelend naar hem.

Dan vraagt een van hen: ‘Ben jij het die tijdens het grote treinongeluk in Johannesburg bij de arme derdeklas-passagiers aan de achterkant van de trein hebt geholpen...?’

‘Ja, dat was ik.’

Ze maken het hek voor hem open.

‘Dan mag je doorrijden.’

Lang rijdt hij ongehinderd verder. Het lijkt of er geen hekken en vragenstellende mannen meer zijn. Wijd en open ligt de wereld voor hem, zonder dat iets hem tegenhoudt; een landschap dat boom- en hemelloos is, eindeloos uitgestrekt, zonder zonneschijn, maar niet donker, alsof hij zich onder een bewolkte, grijze lucht bevindt, met voor hem een rechte weg die zich zonder belemmeringen in de verte over de vlakten uitstrekt.

Later rijdt hij door een dichte mist. Plotseling is er weer een hek, en opnieuw staan er twee mannen.

‘We hebben via de telefoon van de andere wachters gehoord dat je er aankwam. Je bent dokter Diedericks, arts.’

Een grote angst overvalt hem.

‘We moeten je een aantal vragen stellen. Wat heb jij gezegd tegen jouw zieken die je gezond gemaakt hebt?’

‘Wat bedoelt u?’

‘Heb je hun ooit verteld dat je niet de enige arts bent, maar dat de patiënten samen moeten werken?’

‘Ja, ik heb vaak...’

‘Heb jij hun ooit verteld van de genezende kracht van God de Heer?’

Hij laat zijn hoofd beschaamd zakken.

Nee, dit heeft hij nooit verteld. Maar hij heeft ze altijd bemoedigend toegespro-

[p. 68]

ken en weinig geld van ze gevraagd - arme patiënten heeft hij gratis behandeld.

‘Ik ben niet rijk geworden van mijn praktijk...’

‘Ja,’ zeggen ze, ‘dat weten we al’.

Ze aarzelen nog. Dan, langzaam, alsof ze nog twijfelen en hem een grote gunst bewijzen, openen ze het hek.

Neerslachtig rijdt hij verder. Het wordt steeds moeilijker. Binnenkort zullen ze hem vragen gaan stellen die hij ontkennend moet beantwoorden. Dan zullen ze hem niet doorlaten. Waar moet hij dan naartoe? Er is immers geen mogelijkheid om te keren. Een leven van toewijding en hard werken - en toch heeft hij fouten gemaakt: hij was nalatig zonder dat hij het beseft heeft. Hij heeft veel ellende verholpen, maar heeft hij vreugde verkondigd? Had hij niet beter predikant kunnen worden? Hij heeft veel voor anderen, vreemdelingen, gedaan, maar heeft hij ooit wel aan zichzelf gewerkt? En aan zijn geliefden thuis? Hij voelt zich schuldig, al weet hij niet precies waarover. Hij verlangt ernaar de auto te keren en te zien of ze opnieuw de hekken voor hem openen als hij teruggaat richting huis. Hij maakt wilde bewegingen met zijn handen alsof hij snel aan een stuur draait. Zijn vrouw legt haar handen op die van hem. Hij bedaart.

Dan ziet hij iets wat hem tegelijkertijd van hoop en van wanhoop doet beven. Hij ziet een hoge rots voor zich met bovenop de rots een grote kerk, zoals ze in de middeleeuwen gebouwd werden. Het is een prachtige, grote kerk. Ineens is er zonlicht over het landschap. Het zonlicht blinkt in de grote ramen van de kerk. Er staat een groot aantal glanzende auto's bij de kerk. Maar hoe kan hij daar ooit komen? Hij ziet nog meer hekken en verder ziet hij een steil, kronkelend weggetje naar de kerk toe, hoog op de rots.

Hij had verwacht dat er gezang en gebeden uit de kerk zouden komen. In plaats daarvan hoort hij een aanhoudend jubelend gelach opklinken. Dit verbaast hem. Het is of hij door de grote vensters tegen de hoge muren van de kerk silhouetten van verminkte gestalten ziet, maar de figuren lachen, ze liggen krom van het lachen.

Ineens is hij weer bij een hek. Er staat een indrukwekkende man voor, lang en gezond gebouwd, met doordringende ogen, als juwelen. Hij staat zonder vrees rechtop, als iemand met veel macht, als een engel gekleed als rechter in toga.

Hij stopt vol angst een heel eind van het hek vandaan.

‘Waar ga jij naar toe?’ roept de man van ver.

‘Naar die kerk toe, mijnheer,’ antwoordt dokter Diedericks.

‘Wie ben jij?’

‘Dokter Diedericks.’

‘Waarom staat jouw gezicht zo strak? Zo bevreesd? Zo ernstig? Waarom lijk je zo bedrukt? Waarom lach je niet? Ik laat alleen maar mensen door die lachen. Hij die in de hemel woont, lacht.’

[p. 69]

Om te bevestigen wat hij gezegd heeft, wijst de man met een vinger naar een stukje tekst in een dik boek dat hij bij zich draagt. Hij houdt het boek omhoog met de opengeslagen kant naar Diedericks toe. Diedericks kan er niets van lezen, het is te ver weg en het schrift is te klein. Het is gedrukt op dun papier. De woorden die hij hoort verbazen hem. Ze klinken bijna spottend.

‘Ik weet alles van je af. Dat je geleden hebt in je jeugd, dat je daarom besloot om arts te worden om zo het lijden van anderen te verzachten, dat je een erg zwijgzaam en stug mens bent omdat je zoveel ellende hebt gezien, dat je veel zieken genezen hebt, veel lijdende en arme mensen gratis behandeld hebt, dat je hard gewerkt hebt, veel onderzoek hebt gedaan om het lijden van de mensen te verminderen, maar dat je nooit gelachen hebt, niet Bergson over de lach gelezen hebt, of Norman Cousins.’

‘Maar ik heb veel in de Bijbel gelezen. Ik was geen kerkganger, maar ik was een Bijbelmens.’

‘Dan heb je niet goed gelezen.’

Ineens wordt Diedericks opstandig. Hij begint te protesteren.

‘Waar moet ik om lachen? Moet ik lachen om mijn kind dat overleden is, om mijn eerste vrouw die ik moest verliezen, om al het lijden dat ik in mijn leven gezien heb, om mijn eigen ziekte die al bijna een jaar duurt, om de pijn die ik zelf geleden heb vanaf mijn geboorte tot nu toe? Het is niet makkelijk daarom te lachen.’

De man geeft toe: ‘Nee, het is niet altijd makkelijk om te lachen. Abraham en Sarah en de zoon van Hagar hadden al moeite om te lachen, en Job met de mensen die jonger waren dan hij, en de Prediker, maar David...’

Diedericks raakt steeds meer onthutst: ‘Moet ik lachen als het ongeluk me treft? Moet ik om verwoesting en tekort aan eten lachen? Moet ik om mijn zonden lachen, of om die van andere mensen?’

‘Maar heb je ooit jouw patiënten leren lachen? Heb je ooit de patiënten die gezond geworden zijn, aangemoedigd om te lachen, degenen die je genezen hebt, aangeraden om door te gaan met hun leven en te lachen? Heb je ooit gelachen omdat jij arts was en geen patiënt? Heb je eraan gedacht dat je tot je ziek geworden bent een leven lang hebt gehad om te lachen? Dat je daar nu nog om kan lachen?’

Dan volgt er een lange stilte.

‘Wat moet ik nu doen?’ vraagt Diedericks.

‘Omdraaien.’

‘Waarheen?’

‘Terug naar waar je vandaan bent gekomen.’

‘Om wat te doen?’

‘Om te leren lachen. Er móét een tijd zijn om te lachen.’

De man lacht en laat hem keren.

Op zijn terugreis zijn er plotseling geen hekken meer.

[p. 70]

Langzaamaan wordt Dr. Diedericks weer beter, geleidelijk, met momenten van nieuwe zwakte. Urenlang zit hij zonder zich te verroeren, zijn gedachten als een groot glas water. Dan denkt hij over zijn droom... ‘De droom wil mij iets leren, ik weet niet waarom.’

Dan komt de predikant op bezoek, iets wat nog nooit gebeurd is. De predikant was altijd van mening dat de dokter hem niet nodig had, en de arts dacht zelf dat de predikant iemand was die zou redeneren: ‘Van lachen moet ik zeggen: het is zinloos, en van vreugde: wat brengt het tot stand?’

Hij hoort deze gedachte weer op het moment dat hij de predikant voor zich ziet staan. Het klinkt hem half bekend, half vreemd in de oren, alsof het niet zijn eigen gedachte is, alsof hij dit denkt met de stem van de man die hem heeft laten keren.

Dokter Diedericks ziet hoe de predikant hem aankijkt. ‘Misschien denkt hij dat het gebeurd is met me.’

‘Zal ik een stukje voorlezen, dokter?’ vraagt de dominee.

‘Graag,’ antwoordt Diedericks.

‘Wat zal ik voor hem lezen?’ denkt de dominee. Hij zoekt. Bladert. Vraagt: ‘Wat zal ik voor u lezen?’

‘Leest u maar wat u wilt.’

De man is stervende, denkt de predikant, zijn taak is voltooid. Hij gaat naar huis toe, al had hij nog lang kunnen leven.

‘In dat geval lees ik uit Prediker 7. Ik lees van vers 1 tot vers 16.’

Hij begint te lezen. Dokter Diedericks neemt ieder woord in zich op, al lijkt het of hij nauwelijks iets hoort. Wanneer de dominee vers 3 leest, gebaart dokter Diedericks alsof hij de dominee stil wil krijgen. Maar hij zegt niets. Wanneer de dominee bij vers 6 aankomt, roept Diedericks: ‘Zo is het genoeg’. Het lijkt of hij ineens heel helder van geest wordt. Alsof hij iets ontdekt heeft, roept hij: ‘Een mens kan lachen wanneer hij treurt.’ Dan valt hij stil. Doodstil zitten de predikant en mevrouw Diedericks in het vertrek bij de dokter, verstomd. Ze kijken naar de zieke. Zijn mond hangt nog open van het roepen. Zijn ogen zijn dicht. Hij zakt terug in de grote leunstoel met de hoge rug. Zijn mond vertrekt. Het lijkt of hij dood is... of hij lacht...

1984 (Vertaling uit het Afrikaans: Ineke Majoor, 1999)

T.T. Cloete (1924) woont in Potchefstroom, Zuid-Afrika. In 1962 werd hij hoogleraar Afrikaans-Nederlands en Algemene Taal en Literatuurwetenschappen aan de Christelijke Universiteit van Potchefstroom. Hij publiceerde dichtbundels, psalmberijmingen, korte verhalen, toneel en wetenschappelijke werken.