Liter. Jaargang 3

Christelijk literair tijdschrift

[p. 46]

Mart van der Hiele en Hans Werkman
Terugkomend op ‘De laatste brief’

Leraar klassieke talen en dichter Mart van der Hiele (1964) reageerde op het verhaal van Hans Werkman over ‘De laatste brief’ van Bertus Aafjes in Liter 11. Hieronder een paar alinea's uit hun korte briefwisseling.

Mart van der Hiele aan Hans Werkman, 3 maart 2000

Met plezier en een gevoel van herkenning (‘waar haal ik nu weer valide vragen over Vergilius of Homerus vandaan?’) las ik als collega-docent en poëzieliefhebber uw bijdrage over ‘De laatste brief’ van Bertus Aafjes in het jongste nummer van Liter.

Omdat mijn ‘geschoolmeester’ zo mogelijk nog endemischer is dan het uwe, waag ik het om met u van mening te verschillen over de interpretatie van ‘de vogel die geen vogel was’ en wil Aafjes' eigen visie op deze ‘rara avis’ ondersteunen.

U zegt dat Aafjes zijn eigen gedicht niet goed leest omdat hij een kogel die pas later wordt afgeschoten de soldaat in een eerder stadium laat doden. Dit begrijp ik helemaal niet: het sextet begint toch met te zeggen dat, na een weersomslag (en waarschijnlijk een seizoensomslag, van voorjaar/zomer naar herfst) de kanonnen herbegonnen? M.a.w.: bij een eerdere aanval, zo niet de eerste (de jongen verwachtte blijkens de brief aan zijn geliefde nog helemaal niet dat er kanonvuur zou losbarsten) was het al meteen raak...

Een volgend, hieraan gerelateerd punt is dan de interpretatie van deze strofe in haar geheel. Zou het niet heel goed mogelijk zijn dat Aafjes hier de ‘droom van vrede’ uit de eerste strofe voorzichtig laat uitkomen? Ergens achter de horizon begint - in de herfst, na het vijandelijk offensief in het voorjaar - opnieuw een bulderen van kanonnen, maar ditmaal goedmoedig: de bevrijders zijn in aantocht! Ze vinden het lichaam van de gesneuvelde soldaat en zodoende ‘bevrijdt’ zich de brief uit de binnenzak van diens jas met de navrante mededeling: ‘Liefste, de oorlog is nog niet begonnen’... De droom is uitgekomen, maar de jonge, naïeve soldaat heeft het zelf niet mogen meemaken.

[p. 47]

Hans Werkman aan Mart van der Hiele, 7 maart 2000

Honderden keren die laatste brief van Aafjes gelezen, en nooit vanuit uw point of view. Maar dat kan aan mij en mijn gewoontevorming liggen.

Ik vind het wat raar een kanonskogel te vergelijken met een vogel. Vogel/vliegtuig: dat ligt meer voor de hand. Het dodend voorwerp valt niet op hem, maar bij hem in de buurt. Een vliegtuig verspreidt bij de val voldoende wrakstukken om de soldaat te doden. Maar een kanonskogel in 1940, slaat die geen wijde krater waar de soldaat geheel in verdwijnt, zodat er niets overblijft van lichaam, overjas en brief?

U ervaart tussen regel 8 en 9 een lange periode. In mijn ervaring gebeurt het hele gedicht in één dag en slaan het weer en de sfeer binnen die dag om van licht naar donker, van droom naar dood. Na een gevechtspauze gaat de oorlog door. Het gebruik van het woord ‘oorlog’ in de laatste regel heeft dan iets verwarrends, dat geef ik toe. Ik heb het altijd opgevat als: veldslag, strijd.

Ik ontdek toch dat uw lezing minstens zo geldig is als de mijne. Naar mijn besef komen wij tot een verschillende interpretatie van een onderdeel, maar wel met eerbiediging van de tekst door ons beiden.

Of de droom van de vrede in zeker opzicht uitkomt in de laatste vier regels? Naar mijn besef leest u hier te veel romantische toevoegingen in. Maar tegelijk zie ik wel dat uw lijnen niet liegen, u denkt aanvaardbaar door over het gedicht.

Mart van der Hiele aan Hans Werkman, 8 maart 2000

Herlezing van het gedicht met uw ogen overtuigde mij er nog niet van dat de soldaat sliep tijdens een gevechtspauze en niet voor het begin van de gevechtshandelingen: de boodschap van de brief (‘de oorlog is nog niet begonnen’) komt dan wel erg vreemd en onlogisch over.

Ook ten aanzien van de ‘vogel’ blijf ik in de lijn van Aafjes denken: het gaat dus om een - verdwaalde? - kanonskogel. En of een kanonskogel (een granaat dus) iemand kan doden die zich niet op de plek van de inslag bevindt? Het zien van de film Saving private Ryan schokte mij vorig jaar zo, dat het even leek alsof ik zelf door rondvliegende granaatscherven werd geraakt...

Maar goed, genoeg hierover - waarom zou mijn interpretatie beter zijn dan de uwe? Het belangrijkste blijft toch, denk ik, dat wij beiden geraakt blijken te zijn door dit allerdroevigste gedicht.