Liter. Jaargang 3

Christelijk literair tijdschrift

[p. 92]

Een relatie met de werkelijkheid

Sinds 1993 noemt Henk van der Ent zich een ‘agnosticus’. In zijn onlangs verschenen boek Het vierde land. Houvast van een agnosticus legt hij uit, wat hij daaronder verstaat. Een agnost is iemand die niet in God gelooft, een atheïst; een agnosticus echter is iemand die vindt dat er geen uitspraak te doen is over het religieuze of metafysische, iemand die het niet-weten daaromtrent tot zijn credo heeft gemaakt.

Zelf wil hij zich nu een ‘agnosticus’ noemen, geen ongelovige dus, maar een nietweter. Van der Ent heeft steeds meer afkeer gekregen van gelovigen die uitspraken doen over God, mede omdat ze elkaar daarmee verketteren en in naam van hun ‘god’ (ook) veel kwaad kunnen uitrichten. Daar kan ik me voldoende bij voorstellen. Begrijpen kan ik ook dat Van der Ent heeft willen ontsnappen aan de neerdrukkende godsdienst van zijn moeder, die beheerst werd door schuld en angst, en waaronder hij ook zelf gebukt is gegaan: ‘Ik was een gevangene van een “isme” het calvinisme.’ (54) Maar het blijft voor mij een vraag waarom Van der Ent ook het geloof in de God van liefde, vergeving en verzoening heeft losgelaten, terwijl hij schrijft dat hij vroeger ook ‘waarachtige vreugde’ heeft ervaren over vergeving van persoonlijke schuld, en weer later ‘psychische bevrijding [heeft] ervaren en de opluchting over de vergeving van zonden’. Die ervaringen waren echt, erkent Van der Ent, maar waarom waren ze volgens zijn huidige inzicht gebaseerd op iets wat nu geen houvast meer kan bieden?

Het is niet zo, dat Van der Ent iedereen vrij laat in zijn opvattingen over het religieuze. Zijn niet-weten is geen afzien van een waarheidsclaim, maar een nieuwe waarheid, die hij algemeen geldig acht. Het is niet zo dat hij zegt: ‘Ik weet het niet meer, maar anderen mogen best het hunne weten’ nee, hij weet nu zeker, dat er niets te weten valt, ook door anderen niet. Van der Ent zegt ‘waar het op staat’: ‘Dit boek is geen mooi-weer-boek. Het zegt waar het op staat. Bijvoorbeeld deze waarheid: iedere zin met God als onderwerp is een slag in de lucht. Uitroepen als “God is liefde” en “God is dood” slaan nergens op.’ (7) Van der Ent kan behoorlijk laatdunkend uit de hoek komen: ‘Iedereen beseft nu zo langzamerhand wel, dat het uitroepen van de waarheid van één overtuiging tot de universele waarheid [...] een bewijs van geestelijke onvolgroeidheid is.’ (51)

Gelukkig acht hij mij en andere geestelijk onvolgroeiden kennelijk nog niet helemaal verloren, want in zijn boek wil hij een en ander zorgvuldig uitleggen. Hij meldt dat zijn boek weliswaar een ‘essay’ is, ‘een probeersel’ waarin hij tracht ‘alle mogelijkheden open te laten’ maar zijn vrees dat hij daar ‘verblind als ik ben’ wel niet in zal slagen, wordt bewaarheid, want er blijft bij Van der Ent maar één mogelijkheid open: de zijne. Zijn boek lijkt wel een cursusboek, geschreven op de belerende toon van zinnen als: ‘Ik geef hier enkele voorbeelden die ons iets leren’ of ‘Om vier redenen is het antwoord ontkennend.’ Voortdurend ook leiden dingen ‘tot de conclusie’ dat... Van de ene stap naar de volgende, en zo steeds een stapje verder, totdat we allemaal in het vierde land zijn aangekomen.

Voor wie zich over dat laatdunkende en dat belerende heenzet en zich concentreert op de inhoud van Ents betoog, is Her vierde land wel degelijk een boeiend boek. Het snijdt en

[p. 93]

passant allerlei onderwerpen aan op de snijvlakken van cultuur, kunst en religie, maar Van der Ent doet dit op een persoonlijke manier, vanuit zijn eigen levensgeschiedenis en denken. Hij verwerkt veel autobiografische gebeurtenissen in zijn betoog en gebruikt als illustratie veel gedichten van anderen, maar ook enkele van zichzelf. Voor wie geïnteresseerd is in (de ontwikkeling in) het eigen werk van Van der Ent (met name in de poëzie van Anton Ent) biedt dit boek veel materiaal.

Maar interessant is vooral de hoofdvraag die Van der Ent zichzelf heeft gesteld: waarin ligt het houvast van een agnosticus, als er niets te weten valt over het transcendente? Met het gedicht ‘Het derde land’ van Nijhoff als vertrekpunt onderscheidt Van der Ent drie landen van de geest: het eerste land is dat van de waarnemingen en ervaringen die de mens doet en opdoet, en de emoties en gevoelens die hij daarbij heeft of krijgt. De waarnemingen kunnen achteraf bezien juist of onjuist zijn, de ervaringen en emoties kunnen op het moment zelf authentiek zijn, maar als basis voor uitspraken over de Eeuwige zijn ze ontoereikend. Dat geldt ook voor het tweede land, dat van het denken, of dit nu abstract of wijsgerig van aard is, of de reflectie op onze emoties en waarnemingen betreft. Maar ook in het derde land, dat van de kunst en de religie, openbaart zich ‘het onzegbare’ niet, noch in mystieke ervaringen, noch in het scheppingsproces, noch in het ondergaan van kunst. Men kan wel een intense religieuze ervaring hebben, maar ‘waarmee of met wie [...] blijft onbekend’. Ook de esthetische ervaring biedt geen grond voor uitspraken over de Verborgene.

Maar dan is er de aankomst in het vierde land. Dit is het aangaan van een relatie met ‘de werkelijkheid’ die bestaat uit alles wat er is: dingen, woorden, planten, dieren en mensen; de complete werkelijkheid, met al zijn gebrokenheid, zijn vreugde en pijn, goed en kwaad. Deze werkelijkheid kan men consumptief aan zich laten voorbijgaan, maar men kan haar ook evocatief ervaren, zoals kunst en taal evocatief kunnen zijn: oproepend, aansprekend. Wanneer men de werkelijkheid evocatief ervaart, doet deze een appèl, vraagt deze een antwoord, een keuze. In die reactie bepaalt de mens zijn identiteit en in die zin ‘interpreteert’ de werkelijkheid hem. Wanneer de mens de relatie aangaat met deze werkelijkheid, zegt hij in feite ‘Hier ben ik!’ Hij ‘ontvangt zijn Ik uit de handen van wat voorhanden is’ (111-112)

De werkelijkheid is de spiegel die de mens zijn gezicht toont, hem bewust maakt van zijn identiteit. En dat betekent: bestaansrecht hebben, geaccepteerd worden. De werkelijkheid wordt door Van der Ent zelfs gepersonifieerd: ‘Ik beschouw de wereld als een geheel waarin en waarop ik vertrouwen kan hebben en zij noemt mij iemand in wie zij vertrouwen heeft. De werkelijkheid [...] werkt als een liefdevol geheel dat mij in zich wil opnemen.’ (106)

Dit roept wel een paar vragen bij mij op. Bijvoorbeeld: in hoeverre biedt Van der Ents ervaring van een relatie met de werkelijkheid nu eigenlijk meer houvast, dan het geloof van een gelovige? Waarom valt ook Van der Ents ervaring niet onder de ervaringen die hij in ‘het eerste land’ afgedaan heeft als wèl authentiek, maar geen basis voor houvast?

En hoe religieus is die ervaring nou? Het contact met de werkelijkheid is religieus van aard, schrijft Van der Ent, omdat er een verbinding gemaakt wordt tussen de mens en ‘het leven’ of ‘de Levende’. (106-107). Onderaan dezelfde bladzijde schrijft hij echter dat zijn houvast niet religieus van aard is,

[p. 94]

althans: ‘In onze tijd moet ik de lof van de onzekerheid bezingen, de moed hebben in te zien dat een transcendent houvast mij ontbreekt en dat daarvoor de alledaagse werkelijkheid in de plaats komt. Het gaat om relatie daarmee, om verbinding met dingen die mij interpreteren.’ (107-108) Is dit houvast dan wèl religieus, maar niet transcendent?

Of: waarop baseert Van der Ent nu eigenlijk zijn mening (of: zijn geloof), dat er wèl een God bestaat, maar dat over Hem niets geweten en gezegd kan worden, behalve dat Hij er is? Uiteindelijk alleen op zijn eigen ervaring van de relatie met de werkelijkheid, die men, lijkt mij, toch ook zou kunnen ervaren zonder daar een hogere macht achter te vermoeden. Waarom is Van der Ent nu eigenlijk agnosticus, en niet een ongelovige?

En wat is dat houvast nu eigenlijk? Waar gaat het uiteindelijk om? Het gaat bij Henk van der Ent zeer diep; het draait om identiteit, om geaccepteerd worden, om er mogen zijn, om vertrouwen, om liefdevol opgenomen worden in een groter verband, om te durven leven, om te lijden onder leed, te strijden tegen kwaad en blij te zijn met het goede en mooie... Het lijkt, als ik het zo opschrijf, eigenlijk heel erg op mijn eigen geloof: de wetenschap (of: ‘kennis van het hart’) door God gekend te zijn, geaccepteerd, liefgehad, etc. Alleen is bij Van der Ent ‘de relatie met de werkelijkheid’ (als een moederfiguur met liefdevolle èn wrede kanten) in de plaats gekomen van God en speelt bij mij het probleem van identiteit en acceptatie een minder obsessieve rol.

En daardoor gaat er bij mij weer een heleboel meeresoneren uit ander werk van Henk van der Ent, waarin de identiteitsproblematiek, nauw verweven met een strenge God en met een moederfiguur, zo bepalend is (poëzie van Anton Ent), waarin verteld wordt hoe een jongetje een meisje moest zijn (beschreven in zijn novelle uit 1982 Wie niet zien kan, als autobiografisch element in Het vierde land verzwegen) en waarin een volwassen man stem geeft aan de vrouw in hem (Marieke Jonkman). En dan denk ik terug aan wat ik in mijn vorige recensie over Ents werk benoemde als ‘de merkwaardige, wonderlijke, soms obsessioneel aandoende thematiek’ en ‘het particuliere en eigenzinnige karakter ervan’.

Hoe particulier is, uiteindelijk, ook het houvast dat Henk van der Ent biedt in Het vierde land? Voor hemzelf, zoveel is wel duidelijk, is het van existentiële waarde. Maar, zonder daaraan iets af te willen doen: is het dat ook voor de lezer?

Dirk Zwart

Henk van der Ent, Het vierde land. Houvast van een agnosticus. Uitg. Meinema, 140 blz., f 32,50