Liter. Jaargang 3

Christelijk literair tijdschrift

[p. 25]

Henk van der Ent & Harmen Wind
Klinker & Medeklinker

Sopraan

Zelfs vindt de mus: de topper van mijn moeder.
Haar stem klinkt 's nachts en nadert overdag.
Zij ging van kracht tot kracht steeds voort.
Bij Laat mij niet van druk verkwijnen
reikte haar alt tot de zoom van sopraan.

Ik kon niet tippen aan haar heiligheid.
Was woedend jaloers op haar zwaluw.
Haar ziel verging echt van verlangen
maar toen ze kon, wilde ze blijven.

Bang voor de val, bevreesd
voor valsheid in geschrifte.

Anton Ent

Uit: Entiteiten, hn, jrg 55 nr. 15, 17 april 1999

Sopraan [klinker]

‘Sterven is iets waarover men niet spreekt,’ schreef Ida Gerhardt. Zo is het. Van je moeder vertellen dat ze bang was voor de val, voor het vallen in de handen van de dood, en geen houvast vond in haar Heilige Schrift, dat gaat werkelijk alle perken te buiten.

Twaalf jaar vóór de dood van zijn moeder schreef Martinus Nijhoff het gedicht ‘Moeder’ met de regel ‘Ze ligt in 't graf met het gelaat naar boven’. In mijn bundel Wintervuur (1982) bevindt zich de afdeling ‘Moeder, hoewel poëzie’ met zinnen als ‘u prees gods goedheid in morfine/en zong de psalm van het kortstondig gras’ en ‘Ik hoorde hoe u worstelde met god en dacht: Jakoba is terecht uw naam’. Toen ik die

[p. 26]

schreef, was mijn moeder kerngezond. Onder de indruk van Solzjenítsyns Kankerpaviljoen schiep ik een gelovige kankerpatiënte. Dat mijn moeder - ze heette overigens geen Jakoba - aan deze ziekte zou overlijden, kon ik niet vermoeden. Kortom, een moeder in een gedicht valt niet samen met een vrouw in de werkelijkheid, een poëtische moeder is geen biografische moeder.

De belangrijkste persoon van ‘Sopraan’ is de ik-figuur. Zijn religieuze problematiek vormt de kern van dit gedicht. Het is nummer 84 van de reeks Entiteiten, die ik tussen najaar 1993 en voorjaar 1998 heb geschreven en die hn vanaf augustus 1998 wekelijks publiceert. Daarin komt vaak een ik-figuur voor. Dichters die in de eerste persoon enkelvoud schrijven, verplichten de lezer zich in de ik-figuur te verplaatsen of zich met hem te identificeren. Het is niet meer dan fatsoenlijk, dat de dichter nagaat of hij zelf de beschreven gevoelens en standpunten voor zijn rekening wil nemen. Natuurlijk kan ik wijzen op de oude, in onze zelfzuchtige tijd ongeloofwaardige stelling, dat de ik-figuur in een gedicht niet samenvalt met de schrijver daarvan en stellen dat een auteur ik-figuren kan scheppen met gedachten en gevoelens die hem vreemd zijn. Dat bevredigt me niet helemaal. Met instemming luister ik naar degene die mij voorhoudt: ‘Het woord entiteit is afgeleid van het Latijnse ‘ens’ behorend bij het werkwoord ‘esse’ (‘zijn’), het verwijst naar de kern, het wezen; die gedichten gaan over wat wezenlijk voor jou is.’

Toch heb ik er grote moeite mee te stellen, dat er geen ruimte bestaat tussen de man van de burgerlijke stand en het ‘lyrisch ik’. Met verbazing kijk ik naar het brede scala emoties (van begeerte tot jaloezie, van hoop tot vrees) dat het lezen van deze Hebreeuwse liederenbundel bij mij oproept en dat zich blijkbaar in mij bevindt. Maar ik ben me bij publicatie van ieder gedicht ervan bewust, dat het slechts om een deel van mij, om één aspect van mijn ziel gaat. Het woord ‘entiteit’ kan ook van ‘entitas’ afgeleid zijn en de betekenis hebben: eenheid, een onderdeel dat op zichzelf een afgerond geheel is, zoals de mobiele eenheid bij de politie een onderdeel is en tegelijk een eenheid vormt. Zo'n afgeronde eenheid is een momentopname van een psychisch aspect van mij; voor de teksten daarvan gebruik ik een pseudoniem.

In ‘Sopraan’ gaat het om de religieuze crisis waarin de ik-figuur zich bevindt. Dag en nacht hoort hij de stem van zijn moeder. De eerste twee regels leggen deze psychische situatie vast, kort en krachtig, in de tegenwoordige tijd, en het vervolg beschrijft uitvoerig, in de verleden tijd, de oorzaak van deze geestelijke ontreddering: het inzicht dat haar vroomheid haar niets heeft opgeleverd.

Zijn wereld staat op scherp: hij ziet in dat zijn moeder aan het eind van haar leven geen houvast bezat. Voor haar was dat een tragische toestand, want zij had vaak

[p. 27]

gezongen dat zelfs de mus een huis vindt, maar toen zij moest sterven, ontbrak een schuilplaats en durfde zij niet naar haar vaderhuis te gaan. Bevreesd voor valsheid in geschrifte, bang voor de illusie van haar geloof. Daarom vraagt hij zich af wat iemand aan zijn geloof heeft.

Vroeger wilde de ik-figuur deelhebben aan de vroomheid van zijn moeder, maar zoals zij als zangeres tekort schoot bij het reiken naar het hoogste niveau, bleef ook hij beneden de gestelde maat. Zij ontleende kracht aan het zingen van de gewijde psalmen die zij, let op het triviale woord ‘topper’, tot huis-, tuin- en keukenliederen verlaagde. Voortdurend hoort hij haar stem uitschieten als zij de regel ‘Ai, laat mij niet van druk verkwijnen’ zingt.

De ik-figuur wordt geplaagd door de gedachte dat zijn moeder, die zo vaak zingend haar ziels- en doodsverlangen onder woorden had gebracht, in een godsdienstige val was gelopen, en vreesde de diepte in te duikelen, zonder opgevangen te worden. ‘Als dit zelfs haar overkomen is, wat gebeurt er dan met mij?’ Die vraag laat hem niet los, dag en nacht.

Wat is een probleem zonder oplossing? Die verschilt van lezer tot lezer. Van zijn context hangt af of hij deze entiteit leest als een hartverwarmend of een afschrikwekkend gedicht. Wie, zoals de moeder, psalm 84 zingt als een lied waarin de psalmdichter het verlangen naar de dood onder woorden brengt, moet dit wel als een verschrikkelijke tekst ervaren. Het is dan geen gedicht over levensdrift, maar over doodsangst. De ik-figuur herkent zijn eigen angst in wat zijn moeder overkomt. Háár tragiek is zíjn tragiek. Tegenover de dood staat ook hij met lege handen.

Maar wie deze psalm leest als een lied over geloofskracht, over wat de mens op aarde aan moed kan ontvangen en aan kracht kan putten uit de relatie met de Naam, ziet in dat de moeder te zeer op de hemel gericht was en dat dit gedicht het faillissement van haar op zielsbehoud gerichte geloof beschrijft. Daar heeft ze uiteindelijk niets aan.

Vanzelfsprekend vindt ook deze lezer de situatie van deze gelovige vrouw tragisch. Maar bij deze constatering moet het volgens hem niet blijven. Deze dood levert winst op. Haar tragiek kan de ik-figuur tot het inzicht brengen, dat hij zijn spirituele invalshoek moet wijzigen. Hij kan van dit levenseinde leren hoe riskant de verticale beweging is. Dat deze vaak doodloopt, maakt het gedicht met verschillende beelden voelbaar. Hij kan besluiten niet als zij de dupe te worden van het verkeerd lezen en vals zingen van deze psalm.

Henk van der Ent

[p. 28]

Entiteit 84 [Medeklinker]

Entiteit. Wezenlijkheid of ook: eenheid. Het begrip kan, religieus, gezien worden als synoniem met heilig: heel, ongedeeld, vervuld. Maar heilig is ook ‘afgezonderd, onkenbaar en onformuleerbaar’. (Henk van der Ent, Het vierde land, 1999) Wat moet een schrijver met het onbeschrijfelijke?

Alles, zegt Henk van der Ent, beleef ik religieus. Wat ‘van huis uit’ is, daarin blijft men thuis. Wat hij heeft afgelegd, is het kerkelijk-godsdienstige en theologische, als ‘vertaling’ van het religieuze. En daarmee de arrogantie van waaruit de mens pretendeert iets van het bovenzinnelijke te kunnen kennen, beredeneren. De bijbel is niet het Woord van God, de bijbel is het woord dat wij God in de mond leggen. Wij maken Hem verstaanbaar, komen met Hem op één lijn (of, modern gezegd, ‘online’) en blijven zodoende alleen. Overigens, alleen het wóórd God is al een ijdel gebruik van de naam. Het gaat om ‘de onnoembare.’ Joden hebben dat altijd al beter begrepen dan Christenen. Vandaar dat Van der Ent er ‘uit eerbied’ voor kiest, agnosticus te zijn. Dat wil zeggen dat hij weigert uitspraken te doen over het transcendente. Hij kent zijn plaats. Spreken over God wordt altijd oreren. En hoe hoog men ook draaft, men maakt er slechts pijnlijk de eigen ontoereikendheid mee duidelijk (ofwel, de beperking van taal). Juist een dichter is zich dat bewust. ‘Het gaat niet om uitbraak, maar om inkeer,’ laat hij Thomas Godijn, de religieuze ongelovige in de roman Waterlelies (1998), zeggen.

Terug naar Ents entiteiten. Hij past het begrip toe op de psalmen. Alle 150 psalmen parafraseert of becommentarieert hij met wat voor hem wezenlijk is. Het gaat om een dichterlijke bakermat bij uitstek. David was immers, gewapend met zijn harp, de bijbelse Orpheus. Hij kende en verrichtte het wonder van de zang als tegenwicht tegen angst, ziekte, verbijstering en dood.

‘In die liederen hoort hij thuis, maar hij kan het huis niet meer in, de deur ontbreekt.’ Dit wordt van diezelfde Thomas gezegd als hij psalm 8 beluistert. Wat we in de Entiteiten lezen, is wat Ent, de dichter, in de psalmen hoort, als geboeide buitenstaander. Het is hem maar al te vertrouwd, maar hij stemt er niet meer mee in. Niet omdat hij geëxcommuniceerd is of zich er tegen heeft gekeerd, maar omdat hij afstand heeft genomen teneinde, los van de vervoering, op menselijke maat, beter te kunnen horen.

Om de entiteit te bereiken kan een psalm ook als aanleiding worden gebruikt.

Psalm 84 is overbekend, vooral in de berijming van 1773 (J.E. Voet). Een echte meezinger. Met name vers 2, Zelfs vindt de mus. Vergelijk: Wien Neerlands bloed. En datteme toffe jongens zijn. De goede gelovige of ingewijde heeft aan een halve zin genoeg. De

[p. 29]

uitwerking ervan op zijn moeder is bij de dichter blijven hangen. Zij bereikte met haar ‘topper’ grote hoogten. Door ‘de zoom van de sopraan’ aan te raken, wordt zij (zoals in Mattheüs 9 de vrouw met de bloedvloeiing) deelachtig aan het heil.

Treffend is, dat juist de smeekbede om niet ten onder te gaan haar boven zichzelf uittilt. Het ‘Ai’ waarmee die bede begint valt dan ook samen met de hoge d. De indruk die deze beleving op haar zoon gemaakt heeft, strekt ver: ‘Haar stem klinkt 's nachts en nadert overdag.’ Haar zingen is, tot op de dag van vandaag, nooit tot zwijgen gekomen. Het klinkt ‘van huis uit’ door tot hem die zichzelf bewust tot buitenstaander gemaakt heeft. Overigens, ook als kind al was hij toehoorder. Hij had geen deel aan de verheffende genade. ‘Mijn ziel bezwijkt van sterk verlangen,’ heet het in het eerste vers van de berijming. Nou, vergeet het maar: de zwaluw, nestelend bij Gods altaren (vs. 2), wekte slechts zijn woedende jaloezie op. Het ware verlangen was voorbehouden aan haar, zijn moeder. Haar onvoorwaardelijke overgave stond daar borg voor. En juist daarin moest hij, de zoon die bij haar geborgenheid zocht, haar missen.

Onmiddellijk na het ophemelen komt de wending. Als het verlangen definitief ingelost kan worden, als zij zich over kan geven aan ‘God die leeft’, schrikt ze terug. De angst slaat toe, de angst dat haar na haar laatste adem (waardoor het lied tot zwijgen komt) niet het toegezegde ‘heilrijk lot’ zal wachten, de angst voor de val, de diepte, de dood - te herleiden tot de angst voor ‘valsheid in geschrifte’. Ent formuleert het juridisch, als een vonnis. Die uitspraak slaat niet op bedrog van de psalmdichter, maar op de leugen van het woord als zodanig. De dichter reduceert hier het geloof dat in de slotzin van de berijming melodieus uitroept: ‘Welzalig, Heer, die op u bouwt en zich geheel aan u vertrouwt,’ tot een blind vertrouwen op taal.

Zodra de was van de heilswoorden wegsmelt uit haar vleugels, ondergaat zijn moeder het lot van Icarus. Sprakeloos van angst vervalt zij in zinloos verzet tegen haar dood. En de zoon kijkt, nu weer aanraakbaar dichtbij haar, machteloos toe.

Het wezenlijke, ook van deze psalm, is ‘onkenbaar en onformuleerbaar’. De moeder dacht het heil te kennen en te formuleren, maar de dood legde haar het zwijgen op. De zoon brengt haar tragiek onder woorden als een levensles voor zichzelf.

Het paradoxale van deze entiteit is dat, terwijl Anton Ent het opgaan in zang, in verheven taal, ontmaskert als illusie, hij dat doet in een (nieuw) gedicht, waarin hij mutatis mutandis de herkenning en instemming van de lezer vraagt. ‘Maar,’ zal hij zeggen, ‘ik laat hem wél met beide benen op de grond staan. Ik wil niet dat hij buiten zichzelf raakt, integendeel, ik wil juist dat hij tot zichzelf komt.’ En toch, is ook ‘inkeer’ geen ‘weg tot het heil’? En is het wezenlijke van poëzie nu niet juist haar meerduidigheid, diepere betekenis en ‘stem geven aan het onzegbare’?

[p. 30]

Overigens, zou de uitspraak ‘taal is leugen’ wáár zijn, dan is zij in tegenspraak met zichzelf. Juist in zijn geloofstaalscepsis houdt Ent de dichterlijke hoop levend.

‘En nochtans moet het woord bestaan dat met u samenvalt’ (Gerrit Achterberg, ‘Woord’), een dichtregel, ontleend aan Johannes 1, maar ook aan psalm 33: ‘Hij sprak en het was er, Hij gebood en het stond er.’ Er moet een taal zijn waarin, in plaats van woorden, werkelijkheid gesproken wordt. Een taal die niet refereert, maar genereert. Die taal kunnen wij niet spreken omdat we er zelf ‘de levende woorden’ van vormen. Zou een romanfiguur het woord nemen om met de auteur van gedachten te wisselen? Een gotspe.

En nochtans...

Harmen Wind

Henk van der Ent (1939) is auteur van verhalend proza, beschouwend proza en bloemlezingen en bezorger van het verzameld werk van Jacqueline van der Waals. Hij schrijft poëzie onder de namen Anton Ent en Marieke Jonkman.
Harmen Wind (1945) publiceerde dichtbundels in het Fries en het Nederlands. In 1998 verscheen zijn Friese roman De izers fan 'e frijheid.