Liter. Jaargang 2

Christelijk literair tijdschrift

[p. 83]

Jeannette Donkersteeg
Antiquarisch
Rie van Rossum Een lied in een vreemd land (1953)

‘Het leven van Niesje is evenmin avontuurlijk als uitzonderlijk geweest’, zo waarschuwt Rie van Rossum (1903-1973) aan het begin van haar roman Een lied in een vreemd land. ‘En dat het zo kort zou duren, had iedereen kunnen voorzien. [...] Misschien is het ook wel nauwelijks toereikend om er een heel boek aan te besteden.’ De toon is gezet, de lezer is geprikkeld - en het verhaal dat misschien nauwelijks toereikend was om er een boek aan te besteden beleefde afgelopen zomer, zesenveertigjaar na verschijning, de vierde druk. Wellicht dat die blijvende - of hernieuwde - belangstelling aangeeft dat het toch goed is dat Rie van Rossum het levensverhaal van Niesje vastlegde en dat ze dat deed zoals ze het deed.

De titel van de roman, afgeleid van Psalm 137, neemt de lezer mee naar de rivieren van Babel, waar de joden zaten en weenden. Het volk van God is in ballingschap gevoerd. Jeruzalem kan het niet vergeten; Babel kan het niet vergeven. Iedereen ziet de ellende van de joden; hun muziekinstrumenten hangen demonstratief in de bomen. ‘Toch hebben ze daar misschien verkeerd aan gedaan’, oppert de Engelse bijbelverklaarder Matthew Henry. ‘Want iedere tijd is geschikt om God te loven.’

Die overweging moet Rie van Rossum ertoe bewogen hebben haar roman de titel Een lied in een vreemd land mee te geven. De vraag ‘Hoe zouden wij ...?’ uit Psalm 137 is in dit boek namelijk niet aan de orde. Voor de magere, ziekelijke Niesje blijkt iedere tijd geschikt om God zingend te loven.

Hoofdpersoon Niesje leidt in de weinige jaren die haar gegeven zijn, een leven dat geen leven is - in een land dat haar thuis niet is. Dat weerhoudt het kind er niet van te zingen. ‘Als ik eens een vogeltje was’, zingt ze voor de bovenmeester. ‘De woorden moesten aan alle kanten veren laten, en de melodie struikelde een paar maal zo erbarmelijk over de eigen tralala, dat er bijna geen opstaan mogelijk leek.’ Op weg van school naar huis zingt ze echter nog steeds. ‘Zoals de kleine klompen zich repten over de klinkers, op de maat van een ongezongen lied, zo jubelend, dat het eindelijk wel naar buiten breken moest! Want achter haar, breed van boeg en hoog van mast, met de kruisvlag klapperend tegen het hemelblauw, kwam bruisend en machtig het schip gevaren, het schip boordevol goedertierenheid, geladen tot het gangboord. En Niesje liep dat zingende vooruit, luidkeels en onbekommerd, terwijl zij haar grootvaders erf op kloste.’

De al eerder door een beroerte getroffen grootvader Matthijs kan het lied niet

[p. 84]

verdragen. Zijn machteloze hand trilt op de leuning van zijn stoel, in zijn ene, gezonde oog brandt een vlam van woeste toorn. Grootmoeder heft de koekepan met vet en al. ‘Je láát het kind zingen, hoor je?’ Grootvader krijgt een tweede en laatste beroerte. Niesje staat op de versleten deurmat, de mond verstijfd in een zingen dat niet meer klinken wil. Totdat grootmoeder haar naar buiten duwt. Als ze even later bij de inmiddels dode man met het verwrongen gezicht vandaan komt, de schort tegen de ogen, zit Niesje braaf op een omgekeerde emmer, een boek in de hand, zingende over de schrik heen.

In de nacht dat Niesje geboren wordt, loopt haar vader met een dronken hoofd het water in en verdrinkt. Haar moeder Dina weet geen raad met het ‘breekbare, ouwelijke aapje dat Niesje bleek te zijn’. Genegenheid kan ze er onmogelijk voor voelen. Met het eten geven neemt ze het ook niet zo nauw ‘Een kat heeft negen levens, maar Niesje had er stellig negentien. Hoe had zij anders de fijngemaakte bruine bonen met melk, het fijngemaakte roggebrood met melk met haar driemaands maagje kunnen overleven?’ Alleen van de boerin van Bouwlust (bij wie haar moeder werkt) en van de bovenmeester ontvangt Niesje een beetje warmte. Maar de boerin sterft en vanaf de dag dat ze veertien wordt, mag Niesje niet meer naar school. Als haar moeder op een lugubere manier om het leven komt, gaat ze bij haar grootmoeder wonen, die haar van de vroege ochtend tot de late avond laat poetsen en boenen. Totdat grootmoeder haar huis verkoopt en bij een zus intrekt.

Het is Martha, dochter van de overleden boerin van Bouwlust, die Niesje een kalme en gelukkige levensavond bezorgt. De boerendochter verhuist naar de stad omdat ze het tweede huwelijk van haar vader niet accepteert. Ze neemt de wees mee. In een vervallen grachtenhuis rust Niesje uit. Ze mag er voor de planten zorgen. Ze mag er met Kerst andere bewoners van het pand - allen door het leven gedeukt en havend - trakteren op een kom kippensoep en samen met hen zingen. De volgende morgen raakt een kille vinger het hart van Niesje aan. Ze zakt dood neer op een keukenstoel. Haar leven heeft zeventien jaren geduurd. ‘Het is bij elkaar niet veel, dat is waar. [...] Maar wellicht was het toch wel de moeite waard, het te boek te stellen. Want het kind Niesje heeft maar zo'n smal graf en het gras groeit zo snel.’

Stijl

Het is een tragisch, maar geen sentimenteel verhaal dat Rie van Rossum in Een lied in een vreemd land vastlegt. Het laat zien dat ze meer dan idyllische bakvisverhalen schrijven kan. Vertelde ze al in 1933 in een brief aan Jan H. de Groot dat ze voortdurend doende was, ‘al het lievige en zoetige’ uit haar werk ‘onverbiddelijk uit te snijden’, in deze roman is ze daar voor een groot deel in geslaagd. Vrij nuchter en sober doet ze verslag. Vergeleken bij eerder werk weet Rie van Rossum met minder woorden meer te zeggen en lukt het haar door schijnbaar nuchtere constateringen de le

[p. 85]

zer te ontroeren. Ze heeft geen dikke tranen of hartverscheurende snikken nodig om het schrijnende van Niesjes bestaan voelbaar te maken. Sommige zinnen klinken - zeker anno 1999 - nog steeds bombastisch: ‘Als in de mooie kamer op Bouwlust de zomerzon door de ruiten schijnt, begint de citroengeranium zo doordringend te geuren, dat al wie's avonds in het donker de deur opendoet, nog een flauwe reuk van die geur bespeurt.’ Het- soms ironische - commentaar van de auteur zelf zal ook niet elke moderne lezer waarderen, al wekt een boek als het recent verschenen Waanzee van Robert Haasnoot de indruk dat schrijvers nog steeds hun ‘alwetendheid’ mogen laten merken.

In een interview met Mien Holthuizen van het tijdschrift Moeder (juli 1955, de roman beleeft dan inmiddels een derde druk) geeft Rie van Rossum aan dat dit boek een nieuwe periode moet inluiden. ‘De stijl is anders;’ constateert Holthuizen terecht. ‘gedeeltelijk richt het boek zich rechtstreeks tot de lezer; gedeeltelijk is het beschouwend.’ En de schrijfster zelf zegt: ‘Is het u wel opgevallen dat er geen enkele achternaam voorkomt? Soms worden er zelfs helemaal geen namen gebruikt.’

Ook valt op dat Rie van Rossum niet alleen in de titel, maar door het hele boek heen - al dan niet uit de context gehaalde of aangepaste - bijbelteksten gebruikt. Niesje overleefde ‘de zeven vette maanden zoals zij de zeven magere had overleefd’. Op Bouwlust mag ze, als ze eenmaal netjes op haar stoof zit, kiezen welk lied ze met de boerin gaat zingen: ‘Het kind mag het zeggen. Dat was het tweede sein. Alle dingen geschiedden eerlijk en met orde’. En Martha is op de boerderij ‘bezig met veel dienen.’

Ontvangst

Critici ontvingen Een lied in een vreemd land welwillend. Enkele kranten noemden het verhaal ‘merkwaardig’, maar ze spraken tevens waardering uit. ‘Rie van Rossum heeft ons in dit boek iets heel moois gegeven’, zo begon een recensent van Contact over water. De Christelijke Historische Nederlander sprak van een ‘opmerkelijke roman, een comédie humaine van een landelijke christelijke gemeenschap, waar doorheen het licht speelt uit een hogere wereld, boeiend en gevoelvol geschreven.’ en voegde daar, mijns inziens niet helemaal terecht aan toe: ‘Hier herkennen we weer de schrijfster, die ons in De Kloofzonder brug en Cinderella zo veel figuren wist te schilderen die ons onvergetelijk werden.’ Het levensverhaal van Niesje onderscheidt zich juist van de door de recensent genoemde boeken. De stijl in deze roman is meer impliciet dan in eerder werk van Rie van Rossum; zij vraagt meer van haar lezers.

Het Friesch Dagblad (25 november 1953) vond dat Rie van Rossum van ‘deze levensgeschiedenis in een notedop iets heel moois’ had gemaakt. ‘Ze is mild geweest tegenover Niesje, dat ondanks alles toch nog een plaatsje kreeg. Ze is scherp geweest tegen een samenleving, die ongelukkige kinderen het liefst buiten laat staan. Maar

[p. 86]

de mildheid wint het van de scherpte en zo kon het gebeuren, dat er meedogen overblijft voor de grote stumpers, die om Niesje heen leven.’

Promotie

Tegenover haar uitgever was Rie van Rossum minder mild als het om Een lied in een vreemd land ging. Ze had geen verkoopoverzicht gekregen, zo schreef ze in het najaar van 1954 verbolgen aan Voorhoeve. Bovendien deed de uitgever lang niet genoeg om het boek te promoten. Voorhoeve verontschuldigde zich voor het eerste en verweerde zich tegen het tweede: ‘Wat betreft de reclame die voor uw boek gemaakt is, delen wij U mee, dat er o.a. 50.000 van bijgaande folders zijn verspreid. Overigens verwijzen wij U naar onze brieven van 7 November 1952 en 30 Januari 1953, waarin wij U uitvoerige mededelingen over het een en ander hebben gedaan. De folders zijn ook gestuurd aan 3.000 vrouwen- en meisjesverenigingen, persoonlijk aan de secretaressen. Het boek is zowel voor de ncrv als voor de kro besproken, zoals U weet. Aan de ncrv zullen wij nu nog eens vragen, zo mogelijk eens een gedeelte er uit voor te lezen, waardoor weer opnieuw de aandacht op het boek gevestigd wordt. Ook Dr. Ritter willen we vragen, ofschoon deze alleen de nieuwste boeken bespreekt. Kortom, U kunt er van verzekerd zijn, dat er door ons álles aan gedaan is en wordt om het boek er in te krijgen. De recensies zijn ook gunstig, terwijl, zoals U weet, een grote hoeveelheid recensie-exemplaren door ons is verzonden. Hierbij sturen wij U nog een aantal recensies van de latere tijd. Aan 1.000 bladen en periodieken is indertijd een persbericht, zowel vóór de verschijning, als bij verschijning van de tweede druk, verzonden! Deze moeite nemen de meeste uitgevers niet eens. Wij hopen dat U er nu van overtuigd bent, dat het heus niet aan ons ligt, dat het boek geen snellere verkoop heeft. Het is ook laag genoeg geprijsd.’

Dat ijdelheid de schrijfster niet helemaal vreemd was, blijkt bovendien uit één van de eerste drukproeven, waarin haar naam op het titelblad met potlood omcirkeld is. In het handschrift van Rie van Rossum staat erbij geschreven: ‘groter letter.’

‘Het is laag genoeg geprijsd’, schreef Voorhoeve toen Een lied in een vreemd land voor het eerst verscheen. Dat geldt eveneens voor de vierde druk van het boek. Uitgeverij De Groot Goudriaan in Kampen publiceerde de roman deze zomer in een voordelige reeks herdrukken, waarin ook werk van auteurs als Jan Overduin en Bé Nijenhuis is opgenomen. Het omslag van dit vierde Lied in een vreemd land toont een foto van een klein, donker meisje op een houten veranda. De mooie plaat geeft wel de sfeer van armoede en verwaarlozing uit de inhoud van het boek weer, maar doet niet direct denken aan het levensverhaal van een Nederlands kind in een oer-Hollandse omgeving. De mededeling dat het een herdruk betreft, ontbreekt. Op het titelblad wordt alleen 1999 als publicatiedatum genoemd.

Dit staat los van het feit dat deze goedkope uitgave aan zijn doel als ‘vakantiepoc-

[p. 87]

ket’ beantwoordt. Volgens uitgever Jilles Bijl doet de verkoop van Niesjes levensverhaal niet onder voor die van HetParadijs en Laatste wagon. Reclame door een dr. Ritter, ncrv of kro is kennelijk niet meer nodig.

Jeannette Donkersteeg (1971) is redacteur bij het Reformatorisch Dagblad en publiceerde Die heimwee hebben komen thuis. Het leven van ds. J.T. Doornenbal. Ze werkt aan een biografie over Rie van Rossum.