Liter. Jaargang 2

Christelijk literair tijdschrift

[p. 119]

Kees van der Zwaard
Over de schreef

In de inleiding van zijn verzamelde gedichten Terwijl ik wacht wat mij de wereld doet wordt Jan Wit geciteerd: ‘Ik heb nogal wat erotische lyriek gemaakt, dat is waar. Doodgewoon omdat ik er zin in had, omdat het bij me opkwam. Ik denk wel dat dat een vrij belangrijke rol in mijn leven speelt.’ Ook Ad den Besten wijst er in het ncrv-programma Literama van 7 juli 1982 op dat Jan Wits gedichten ‘voor een belangrijk deel erotische poëzie zijn’.

Maar als ik nu, in 1999, die verzamelde gedichten doorlees, dan lijkt het wel alsof het woord ‘erotisch’ van kleur is verschoten. Natuurlijk is er de blinde Jan Wit die ironisch droomt over ‘een geleidster met [...] super-gevulde boezems’ (136); er is een troostcantate voor een blinde die - als hij ooit het licht ziet - alle meisjes de kleren van het lijf zal kijken, hetgeen zal resulteren in een pas werkelijk stijve pik (174; en dat in een tijd, waarin het woord erectie niet eens hardop werd gezegd); we lezen ‘Salomonisch’ (200), maar daarbij is sinds Salomo niets nieuws onder de zon; we horen over de dichter die moet wachten ‘zolang ik mijn leden niet mag/inschepen naar de overkant/in de schelp van je heupen’ (67) - het staat er allemaal, maar als ik het nu lees, dan staat het er zo onschuldig. Dat bedoel ik niet denigrerend of afwijzend. Er is geen reden om schamper te doen over de erotiek van Jan Wit en in het verlengde daarvan over zijn blijkbaar nog preutsere generatie. Maar teruglezend realiseer ik me dat het wel poëzie is, die in zijn tijd staat naast die van bijvoorbeeld Adriaan Morriën (‘Staande in haar ontvang ik en ik geef.’); poëzie, die wegvalt tegen de niet gepubliceerde, nagelaten erotische gedichten van Carlos Drummond de Andrade (‘In mijn vochtig, vlammend, vluchtig beven/was ik niemand, was ik duizend wezens...’ of: ‘liefde, liefde, liefde - vuurgloed die belooft/in het orgasme mij de wereld te verklaren’). En het is poëzie die ik lees vanuit een tijd, waarin de literatuur ook gaat over ‘Shopping and fucking’, taal die mijn taal verandert, of ik dat nu wil en waardeer of niet.

Het belangrijkste erotische gedicht van Jan Wit lijkt mij ‘Over de schreef’ (152) te zijn.

[p. 120]

Over de schreef

 

Liggen van mannen bij vrouwen,

 

liggen en leven.

 

Niet meer denken aan naam en nageslacht.

 

Niet meer denken, maar doen, maar worden gedaan in het donker.

 

De taal van het hoofd verijdeld, de taal van het hart gefluister,

 

de taal, de genitaal, de genesis van het zwijgen,

 

generzijds van het hijgen.

 

Het blinde ter sprake, het stomme in 't licht

 

in één langdurige nacht.

 

 

 

Liggen van mannen bij vrouwen,

 

liggen en leven.

 

Niet meer zichzelf vergeven, de ander vernemen; maar

 

samen besterven de opperste strijd,

 

samen beleven de innigste vrede.

 

En dan, voorbij het uiterste zwijgen

 

en alle tranen dronken gedronken,

 

nuchter zeggen dat wij er zijn,

 

zeggen dat wij er mogen zijn.

 

 

 

Liggen van mannen bij vrouwen,

 

liggen is leven.

Een prachtig gedicht, maar waarom luidt de titel ‘Over de schreef’? De dichter gaat zichzelf te buiten, treedt buiten zijn perken. Hij gaat zo ver, dat hij klaarkomt, dat wil zeggen ‘af’, ‘het is goed zo’, hij is er. Toch kan het niet anders of de dichter zet deze beleving in zijn titel af tegen de (kerkelijke) moraal van zijn tijd, waarin de beschrijving van een dergelijke ervaring blijkbaar niet gewaardeerd werd. Daarmee bindt hij zich ook aan zijn tijd en maakt het zo voor de lezer van ruim dertig jaar later lastiger om de sprong naar zijn poëzie te maken. Ik vind dat voor veel gedichten van Jan Wit geldt, dat je de geur van de tijd erin kunt opsnuiven, al is het soms alleen maar omdat Jan Wit zelf de lucht wil verfrissen. Voor sommige gedichten - zoals dit - geldt het alleen voor de titel. Wat rest zal ik blijven koesteren.

Kees van der Zwaard (1962) is theatermaker en schrijver.

[p. 121]

Les temps modernes^*

Voor K.H. Miskotte

In de volte van Descartes
drukt het licht als een stok op de ogen
en touwen trekken de voeten omlaag, de zwaartekracht.
In eindeloze spiralen verschuift men
het hele heelal met een enkel woord.
En toch kan men nooit een wervelwind worden,
vrij en onvervaard in de ruimte.

In de leegte van Pascal
moet de geest de oneindige schrik overbruggen.
De afgrond zwijgt tot de afgrond
van niets en niemands verdriet.
Men moet zich verweren met woorden,
met onverstaanbare zuchten verzetten,
met dubbelzinnige daden verschansen,
desnoods onder stoelen en banken versteken.

Jan Wit

(vg 102)

* (Dit gedicht werd voor het eerst gepubliceerd in Woord en wereld. Opgedragen aan prof. dr. K.H. Miskotte naar aanleiding van zijn aftreden als hoogleraar te Leiden op 14 december 1959. Amsterdam 1961)