Liter. Jaargang 2

Christelijk literair tijdschrift

[p. 95]

A.F. Troost
Van Van Weemen tot Jan Wit
Gezang 480

Lieve lezer, ik waarschuw u: dit wordt een rafelig stukje over rommelende rijmelaars. Maar ook over een helder ziende blinde: Jan Wit.

Die rommelende rijmelaars, dat zijn wij. Wij allemaal, inclusief de gewaardeerde dichter van het lied ‘Gij hebt, o Vader, van het leven,/de aarde aan de mens gegeven,/het land, de zee is zijn domein.’ Het is van Jan Wit en ik vind het één van Wits mooiste liederen. Menigmaal laat ik het zingen in een dienst waarin ik voorga. Ik vind het een rijk, vertroostend lied. Maar als je weet hoe het is ontstaan, dan denk je bij jezelf: wat een gerommel, wat een falen, wat een rustloos zoeken en verdwalen...!

Laat ik uitleggen wat ik bedoel. Jan Wit heeft zijn lied niet zomaar uit zijn dichterlijke duim gezogen. Het is een soort bewerking van een al langer bestaand lied. In de bundel Psalmen en Gezangen voor den Eeredienst der Nederlandsche Hervormde Kerk, uitgegeven in 1938 en kortweg de Hervormde Bundel 1938 genoemd, staat als Gezang 207 het lied ‘Gij hebt, o albestierend’ Koning,/de plaats bestemd van ieders woning,/den kring, waarin hij werken moet.’ Het lied telt drie coupletten en is van Bernardus van Weemen (1761-1808). Deze dichter was predikant en ‘gecommitteerde ter samenstelling van den Evangelischen Gezangbundel’ - zo vermeldt het Alfabetisch Register van deze bundel.

Laat nu echter niemand denken dat de eerwaarde Van Weemen dit lied zó geschreven heeft, want daar is geen sprake van. Het stond namelijk ook al in de bundel die in de negentiende eeuw in menige gemeente in gebruik was: de bundel Evangelische Gezangen. Als Gezang 19 was het opgenomen in de rubriek ‘Gods Voorzienigheid’. Dat wil zeggen: uit het oorspronkelijke lied van Van Weemen werden in deze bundel negen coupletten overgenomen. Maar - zo schrijft Jan Wit in zijn commentaar op Gezang 480 in het Compendium - de commissie (waarin dus de weleerwaarde Van Weemen zelf zitting had) veranderde wel het een en ander in de tekst!

Kortom: de tekst van Van Weemen is allereerst gekortwiekt, totdat er nog negen coupletten overbleven. En daarin werden dan ook nog diverse veranderingen aangebracht! Van die negen coupletten hebben er drie de verhuizing naar de oude Hervormde Bundel overleefd, zij het opnieuw na een bewerking van de tekst. En die drie resterende coupletten zijn op hun beurt door Jan Wit onherkenbaar veran-

[p. 96]

derd en uitgebreid, zodat anno nu een verrezen Van Weemen zijn eigen lied niet meer zou herkennen. Toch mag hij blij zijn: van zijn lied zou niet eens één lettergreep in het Liedboek voor de kerken zijnterechtgekomen (de voorbereidingscommissie kon er niet veel bewondering voor opbrengen), ware het niet dat Jan Wit - de ziener! - er iets in zag wat naar zijn smaak in andere liedteksten nauwelijks present was: het besef dat de mens wonen mag op deze aarde. Daarom stelde hij voor een nieuw lied te maken op de melodie van het aloude ‘Gij hebt, o albestierend’ Koning’. En zo is het gekomen dat wij nu dit ingetogen, van wijsheid getuigende lied van tijd tot tijd op de lippen nemen.

Intussen is het wel een bedenkelijk verhaal geworden... En nu bedoel ik niet alleen de ontstaansgeschiedenis van Wits kerklied, maar ook de inhoúdelijke ommezwaai die het lied heeft moeten meemaken. Laten we eerlijk zijn: de goede Van Weemen maakte een vroom lied over Gods voorzienigheid, zodat ons voorgeslacht (voorzover praktizerend lid van de Nederlandsche Hervormde Kerk) zingen kon: ‘De maat van onze levensjaren,/Van onze rampen en bezwaren,/Hebt Gij ons wijslijk toegedeeld;/Uw tuchtigen was enkel liefde,/En, waar de smart ons immer griefde,/Gij hebt die wonde weêr geheeld.’

Dat diepe besef van afhankelijkheid, van volstrekte ondergeschiktheid aan de wijze raad des Heren, is ook nog in het veel kortere Gezang 207 in de Hervormde Bundel te vinden: ‘In uwe hand zijn onze tijden; van U zijn zegen, vreugd’ en lijden, Gij schikt het naar uw wijzen raad.’ Dat is alles keurig in overeenstemming met de Catechismus van Heidelberg, die ons tot op de dag van vandaag leert dat gezondheid en ziekte, rijkdom en armoede niet bij geval, maar van Gods vaderlijke hand ons toekomen.

‘Over God spreek je door te zwijgen’, schreef Karen Armstrong. Ik denk dat ze ten diepste gelijk heeft. Ook Gerhard Tersteegen zei in zijn tijd al zoiets. Toch blijft dat zwijgen moeilijk, zeker voor theologen. Eerlijk gezegd: ik zou ook niet weten hoe je door slechts te zwijgen over God iets zinnigs over Hem zou kunnen zeggen, - maar de vraag blijft wel: hóe wordt er dan over God gesproken? En dan moet het hoge woord er maar uit: alsjeblieft toch niet over die God die zo ongeveer samenvalt met het Lot! Dat rijmt wel, God en Lot, maar ze vloeken ook, die twee - en niet zo'n beetje... Immers: het is nu juist de kern van de bijbelse boodschap níet te geloven dat àlles wat op onze weg komt van Gòd afkomstig is! Het is de kern van het bijbels getuigenis voor waar te houden dat wij geroepen zijn mèt Hem mee te strijden tégen alles wat nu net níet uit zíjn hand komt!

Dat betekent al met al wel dat je het een en ander aan blij-igheid inlevert. Fons Jansen zei: ‘Mensen die niet blij zijn mogen voor straf niet op de eo.’ Nu is de eo gelukkig niet meer wat 'ie was toen ik lang geleden in een live radio-uitzending

[p. 97]

over (o.a. eigen) rouwverwerking tijdens de muziekpauze het vermaan kreeg wat blijmoediger over Jezus te spreken... Ida Gerhardt dichtte:

Wanneer een mens, door pijn getatoueerd,
afwerensmoe zich op de zijde keert
het zweet nog tracht te wissen met het laken:
wellicht, wellicht - dat ge éindelijk zwijgen leert.

Welnu, déze omslag in theologisch denken, deze afzwering van de ‘God = Lot-theologie’, klinkt vertroostend door in het nieuwe lied dat Jan Wit maakte naar aanleiding van de oude tekst van Van Weemen! Dat wil zeggen: zijn lied gààt helemaal niet over die theologische omslag, maar is er wel een vrucht van. Wits lied sluit aan bij thema's uit Van Weemens zang, maar slaat vervolgens eigen wegen in. Het gaat over leven tussen werkelijkheid en dromen, over leven tussen de realiteit van elke dag en het verlangen naar een nieuw bestaan; het gaat over de dubbelzinnigheid van ons denken en doen. Het derde couplet bevat een weergave van gedachten uit het eerste koorlied van de Antigone van Sophokles. De mens doorzoekt de donkere schoot van de aarde en snelt voort op hoge winden om de allerlaatste grens te vinden. ‘Zo vindt hij onverhoeds de dood.’ En verder gaat het dan over onze menselijke nieuwsgierigheid en over de zin van alle dingen, die alleen God als een geschenk geven kan. Het lied eindigt dan met een gebed, dat aansluit bij woorden uit het boek Hebreeën: ‘Wil ons, o Koning der getijden,/een woning in de stad bereiden/ waar Gij het fundament van legt.’ Jan Wit noteert zelf: ‘Het gehele lied is bedoeld als een bevestiging zowel van de opdracht van de mensen om de aarde trouw te blijven als van de noodzakelijkheid van onthechting.’

En nu kom ik tot slot terug op mijn belofte dat deze bijdrage zou gaan over rommelende rijmelaars. ‘Het rijmt pas aan het eind’, schreef H.M. Kuitert over de voorzienigheid van God - en ik geloof dat hij (wat dit betreft!) gelijk heeft. Die overtuiging ontneemt mij niet noodzakelijk alle blijdschap. Integendeel! Die overtuiging geeft ruimte voor een nieuwe blijmoedigheid: die van het besef dat alleen het woord van de Eeuwige, de Koning der getijden, eens recht zal doen aan wat hier en nu krom en scheef, onecht en onrecht is. ‘Alleen uw woord geeft aan zijn falen,/zijn rustloos zoeken en verdwalen/een onuitsprekelijke zin.’

In dat licht schreef Dietrich Bonhoeffer in zijn Verzet en overgave: ‘Ik geloof dat God uit alles, ook uit het slechtste, iets goeds kan en wil laten ontstaan. Hiervoor heeft Hij mensen nodig die met alles hun voordeel doen. Ik geloof dat God ons in iedere moeilijke situatie zoveel weerstandsvermogen geeft als we nodig hebben. Maar Hij geeft het niet vooraf, opdat wij niet op onszelf maar op Hem vertrouwen.

[p. 98]

Dit geloof zou alle angst voor de toekomst moeten overwinnen. Ik geloof dat ook onze fouten en vergissingen zin hebben en dat het voor God niet moeilijker is deze te gebruiken dan de daden waarvan wij denken dat ze goed zijn. Ik geloof dat God geen noodlot is buiten de tijd maar dat Hij wacht op eerlijk bidden en verantwoord handelen en hierop antwoord geeft.’

Dat alles wetend ‘rommelen’ wij maar wat aan, wij denkers, wij doeners, wij dichters. Wij bouwen voort op elkanders woord, maar breken ook respectvol af wat eerwaarde voorgangers aan al te vrome frasen hebben genoteerd, - van Van Weemen tot Jan Wit. Of zijn wij àllen blind, zoals een kind, dat in de moederschoot van levenslicht hooguit kan dromen...?

Dr. A.F. Troost is predikant te Amsterdam. Hij publiceerde een proefschrift over leven en werk van Willem Barnard/Guillaume van der Graft, en schrijft kerkliederen, vrije gedichten en theologische-pastorale boeken.