Liter. Jaargang 2

Christelijk literair tijdschrift

[p. 83]

Willem Barnard
Over licht en donker
De liederen van Jan Wit

Jan Wit was ouder dan ik. Wij scheelden zes jaar en dat merkte je. Maar nu ben ik al dertien jaar ouder dan hij en dat merk je ook. Hij heeft nooit geweten hoe het voelt om zeventig te worden en bijna tachtig al.

Ouder en wijzer was hij en meer teleurgesteld ook. Wijsheid heeft daarmee te maken. Maar de grootste teleurstelling was hem al bij geboorte meegegeven: dat hij niet kon zien, al had hij uit zijn vroegste levensjaren de herinnering aan een glimp van het licht. Ik zou dat gemis niet vooropstellen als het ook in zijn poëzie niet zo prominent was, haast had ik geschreven: aan het licht trad. Maar dat is het nu juist: omdat hem het licht was ontzegd (beide ogen, ongeneselijk ziek, waren operatief verwijderd en met lege oogkassen moest hij het leven door) zócht hij levenslang naar het licht en komt ‘licht’, in combinatie met ‘donker’, telkens weer ter sprake, althans in zijn liederen. En ik waag de veronderstelling dat het niet toevallig de liederen zijn waarin dat verlangen zich uit.

In zijn ‘vrije’ gedichten weerde hij zich maatschappelijk, slagvaardig kritisch, cabaretesk vaak en in hekeldicht. In de liederen was hij, laat ik maar simpel zeggen: bezig met ‘God en het lot’, het ongerijmde tweetal dat zo bedriegelijk rijmt en als oneigenlijk begrippenpaar meer dan in welke andere taal ook de waarheid bij ons religieus geweld aandoet. Jan Wit moest in zijn liederen uit zijn sociale schulp kruipen, afrekenen met zijn ongeloof, zich voegen in de liturgie. Als hij gedichten schreef die met Schrift en Liturgie, met kerk en confessie, niet te maken hadden wilde hij graag bewijzen, zo komt het mij voor, dat hij blind en wel een gewoon mens was, volwaardig en valide. Maar in de teksten die bestemd waren voor de dienst, de ‘gods-dienst’, kwam onherroepelijk de diepste vraag van zijn bestaan naar boven. En dit des te meer omdat het de eerste en uiterste kwestie van het bestaan überhaupt is! Niet voor niets geldt als eerste woord, als primair godswoord ‘licht’ (Genesis 1 vs. 3) en loopt het allemaal uit op ‘aldaar zal geen nacht, geen duisternis wezen’ (Apocalyps 22 vs. 5).

Om dit artikeltje te schrijven heb ik zijn literaire erfenis geraadpleegd, beide delen, de ‘verzamelde gedichten’, Terwijl ik wacht wat mij de wereld doet en Ministeriale, en ik kan niet anders zeggen dan dat de liederen mij het meeste doen. Daar was hij het meest kwetsbaar en daar was hij (dan ook) op zijn best. Daar immers moest het kernprobleem blootgewoeld worden, daar ging het erom of hij ‘credo’ kon zeggen,

[p. 84]

credo kon zingen, want men zingt het beter, meezingend met de ecclesia van beide verbonden, dan dat men het zegt.

Op dit punt aangeland moet ik even zeuren. Zo veel van wat ons te zingen wordt opgegeven zingt niet echt, schiet musisch te kort, voldoet niet aan de artistieke norm, is uitleggerig en zeggerig, gevoelerig en goedbedoelerig, kortom geen poëzie. Er zijn ook veel te veel versjes die zich bekommeren om onze zielestaat, het lijkt soms wel of de ‘nadere reformatie’ blijft naderen. Er zijn versjes die een quasiliturgische variant vormen op het ‘Akeela, wij doen ons best’ van de ouderwetse padvinderij. Er zijn versjes die aanleunen tegen het vormingscentrum of ontsproten lijken aan het welzijnswerk. Een kerkboek is iets anders dan een poesiealbum! Er zijn te weinig versjes die, in- en opgetogen, de scepsis en de verrukking vertolken die tot uiting komen in de Schrift. De Schrift is een grandioze literatuur en dat legt ons verplichtingen op. Wij moeten zingen in overeenstemming met tora en profetie, wijsheid en onderwijzing, messiaans verlangen en messiaanse vervulling. Er zijn te weinig versjes (ik spreek halsstarrig van ‘versjes’ omdat ik, die er zelf zo veel geschreven heb, grootspraak wil vermijden) die stroken met de bijbelse toonaard. De canon (het woord betekent van huis uit rietstaf, lineaal) is niet alleen en zelfs niet allereerst een norm voor de rechtzinnigheid, maar ook en veeleer een stemvork voor de ware lofzang. Liederen, kerkgezangen, zijn gedichten, gedichten om te zingen, maar niettemin gedichten.

De liederen van Jan Wit voldoen aan die eis. Ze getuigen van kennis, van kunde en van kunst. Hij beheerste het ambacht en hij had menig moment van ware bezieling. Inspiratie is een aangevochten woord, maar geen artiest kan zonder. Poëzie is een gebeurtenis van woorden en ieder gedicht begint met een verbale happening. Maar als het dan gaat om gedichten die gezongen zullen worden, gezongen in de liturgie, gedichten in samenklank met de Schrift, mag er beschroomd en beslist ook worden gedacht aan inspiratie vanwege de Spiritus Sanctus. André Chouraqui, francofoon, vertaalt het woord dat bij ons geest-met-een-hoofdletter is geworden (roeach in het Hebreeuws, pneuma in het Grieks) consequent met souffle. Het is dunkt mij niet ongepast om dan ook te verwachten dat een goed kerklied gesouffleerd wordt, althans (zoals een goed souffleur doet) met een eerste woord, - waarna het ambacht aan de orde is. En dat is bij Jan Wit onmiskenbaar, hij kende het ambacht, hij kón het. Niet alleen trouwens het dichterlijk ambacht, maar ook het theologische, waarbij ik aanteken dat het bij ‘theologie’ vooral om letterkundige scholing gaat, in deze zin nl. dat verstandhouding met de Schrift in haar vele geschriften vooropstaat.

En hiermee kom ik terug op het begin van mijn vertoog: de overeenkomst van het persoonlijke levensprobleem met de oerkwestie, de bestaansvraag van oorsprong tot eschaton, - het licht en de duisternis.

[p. 85]

Het boek met liederen dat in 1966 verscheen onder de veelzeggende titel Ministeriale (men hoort er zowel de minstreel in als de Verbi Divini Minister) bevat eenenzestig teksten (plus een voortreffelijke inleiding van de hand van Th.J.M. Naastepad). Die zijn gespreid over drie afdelingen: ‘Uit de bijbel’, ‘Uit de kerk’ en ‘Vrije liederen’. De bijbelliederen zijn het grootst in aantal en van de 24 zijn er maar 7 waarin de woorden ‘licht’ of/en ‘donker’ niet voorkomen. Ze dienen zich telkens aan, het meest markant in wat Gezang 19 geworden is in het Liedboek voor de kerken, 529 in het Rooms-katholieke Gezangen voor Liturgie, 277 in het Oud-katholiek gezangboek en 310 in het Vlaamse Zingt Jubilate. Een lied dus dat over allerlei grenzen heenreikt. Het is een berijming, min of meer van Psalm 130, naar het voorbeeld van wat Luther deed in zijn ‘Aus tiefer Not schrei ich zu Dir’. De laatste regels van de tweede strofe (en daar gaat het mij om in dit verband) luiden:

Mijn hart is in de donkerheid
een wachter die het licht verbeidt,
een wachter op de morgen.

Deze regels vormen en formuleren het credo van de blinde dichter die zichzelf herkent in de persona van de ecclesia en omgekeerd de kerk, ja heel de schepping, weervindt in zijn eigen situatie. Credo, inderdaad, want het woord komt van de bekentenis cor do, ik geef mijn hart, dat hart dat een wachter is die in de duisternis niets ziende uitziet naar scheppingslicht en paasdageraad.

De tweede afdeling van Ministeriale heet liederen uit de kerk te bevatten, bekende en minder bekende liederen uit de zangtraditie, deels (voor mijn besef) museum-stukken. Er zijn Duitse liederen bij (bekend en veelal geliefd) en Franse (onbekend en onbemind), één Engelse hymn en één vertaling uit het Zweeds. Omdat deze afdeling allemaal vertalingen bevat komt Wits eigen geestesmerk daar minder duidelijk uit. Overigens bevindt zich in deze afdeling een van zijn innigste liederen, nl. ‘Een litanie voor de stille week’. Maar dat is dan ook blijkens een aantekening een ‘zeer vrije bewerking’ naar Louange et Prière nr. 137. Toch, ook in deze reeks van tweeëntwintig teksten zijn er nog tien waarin woorden als ‘donker’, ‘licht’, ‘blind’ en ‘oog’ te vinden zijn.

Bij de vrije liederen ten slotte gaat, als te verwachten, het percentage weer omhoog. Bij tien van de vijftien daarin vervatte teksten trof ik de sleutelwoorden aan: ‘licht’, ‘duister’, ‘blind’, ‘(open) ogen’.

Zo blijkt de overgrote meerderheid van deze ‘gedichten om te zingen’ gekenmerkt door dat oerconflict dat méér dan de ‘original sin’ het schriftuurlijke denken stempelt: de oppositie van het vijandige duister en het verlossende licht. Een oppositie van onverzoenlijkheden die niet zomaar samenvalt met de tweeledigheid van

[p. 86]

dag en nacht, want die zijn geschapen, maar die te maken heeft met het pleit zelf van openbaring, met het ‘lichtend aangezicht’ van jhwh (Numeri 6 vs. 25!). Dat allereerste en alleruiterste conflict heeft Jan Wit existentieel beseft, beleefd, belichaamd. Met zijn eigen woorden (uit het Hervormingslied): in zijn liederen werd hij ‘van dwang gered/weer in het licht geheven’. En hij werd voor ons die zijn gezangen nazingen het ware exempel van wie ‘door de wereldnacht/de weg vindt naar uw woning’. Al was het maar de wereldse en voorlopige afbeelding van die woning: de kerk waarin de dienst gevierd en dus gezongen wordt.

Dr. Willem Barnard (1920) is theoloog en dichter. Hij publiceerde liturgische en exegetische studies en - onder zijndichtersnaam Guillaume van der Graft - een omvangrijk oeuvre aan beschouwingen, liederen en gedichten.