Liter. Jaargang 2

Christelijk literair tijdschrift

[p. 60]

Dirk Zwart
In gesprek met Joke Wit-Ribbers

Joke Ribbers (1933) trad in 1957 bij Jan Wit in dienst als zijn secretaresse. In 1970 werd ze zijn echtgenote. Nog voordat ze Jan Wit kende schreef zij gedichten. Later schreef zij vooral kerkliedteksten, die onder meer verschenen in Zingend Geloven en Bij hoog en bij laag (bijbelse kinderliederen). Aan het nieuwe Dienstboek droeg zij gebedsteksten bij.

In 1957 werd u de secretaresse van Jan Wit, op 24-jarige leeftijd. Hij was toen predikant in Nijmegen. Had hij voor die tijd ook al een secretaresse?

Hij had voor die tijd wel een ander meisje gehad, maar dat ging naar de kweekschool. Ik geloof niet dat dat zo lang geduurd heeft. Hij kreeg ook wel eens hulp van deze of gene, maar niet structureel. Dat waren ook vaak meisjes die niet zo erg vooruit kwamen, en waarvan men dacht: die kunnen we wel naar Jan Wit sturen. Dat was niet ideaal.

Daarvoor werkte ik op een kantoor als steno-typiste en ook wel als secretaresse. Ik wilde graag theologie studeren, maar ik had alleen het diploma van de mms, de middelbare meisjesschool, en daar kon je niet mee naar de universiteit, dus ik zou staatsexamen moeten doen. Via mijn predikant kreeg ik het adres van Jans eerste vrouw, Jo Post, bij wie ik privélessen klassieke talen volgde. Aanvankelijk heb ik veel dingen voor Jan gedaan in mijn vrije tijd, maar toen zijn vrouw een baan kreeg als lerares, kon ik echt bij Jan in dienst komen, van 's morgens negen tot 's middags vijf, en als we het erg druk hadden werkten we ook wel 's avonds door. Het was een echte baan, met inkomstenbelasting en premies en dergelijke.

Hij dicteerde mij brieven en artikelen en ik las hem boeken en tijdschriften voor. Ik heb ook heel spoedig braille leren schrijven, zodat ik teksten voor hem kon overzetten in braille. Met een braille-machientje gaat dat tamelijk vlug. Ik weet nog dat hij heel verbaasd was dat ik eens in één dag tijd een hele dichtbundel had overgezet. Dan had hij ergens een lezing of een vergadering.

Reisde hij dan alleen?

Ja hoor, hij reisde vaak alleen. Dan bracht iemand hem naar het station en ter plaatse werd hij afgehaald. En bij het overstappen sprak hij dan bijvoorbeeld iemand aan. Hij wist ook heel veel dingen uit zijn hoofd: hij kende de diverse soor-

[p. 61]

ten treinen, waar de eerste en tweede klas was, waar het toilet was. Ik heb van prof. Ter Schegget een aardige anekdote gehoord. Die zou hem in Driebergen op de trein zetten. Toen ze op dat perron stonden zei Jan: ‘Nou Bert, ik geloof dat we op het verkeerde perron staan.’ En dat was zo. Dat is natuurlijk iets triomfantelijks voor een blinde, dat ie het beter weet dan een ziende.

Was dat in het begin moeilijk voor u, de omgang met iemand die blind is?

Als je voor het eerst met een blinde in aanraking komt, denk je dat hij niets kan. Daarna ga je denken dat hij alles kan en ten slotte krijg je inzicht in wat wel en wat niet mogelijk is voor deze blinde, want blinden verschillen net zo van elkaar als zienden.

Jan heeft wel eens gezegd dat hij het zo fijn vond dat ik hem helemaal niet behandelde als een gehandicapte, zoals hij zo vaak meemaakte. In het begin moest ik er wel aan wennen dat je altijd gearmd moest lopen als je met hem op straat liep. Als er dan een stoepje kwam, dan gaf je een duwtje met je arm, zoiets wordt al heel snel een automatisme. Ik had eerst wel het idee dat de mensen heel erg naar ons keken, maar daar wen je ook gauw aan. Het was een erg aantrekkelijke baan voor mij, want ik interesseerde mij voor de dingen waar Jan mee bezig was. Heel wat anders dan een gewone kantoorbaan.

U heeft ook wel eens een gedicht geschreven over blindheid. Ik vond het in Theocreet, het blad van de theologische faculteit van de universiteitin Groningen, aan het slot van een interview met u beiden na het afscheid van uw man als docent:

Zij komt de kamer van de blinde binnen
zo onbevangen en zo welgemoed
dat hij haar groet
alsof nu zijn verlangen is vervuld.
En samen zijn zij voor een ogenblik
slechts jij en ik.
Hij houdt haar hand terwijl zij open lacht
en even wacht
totdat hij haar kan zien.

Ik neem aan dat dit over u beiden gaat?

Nee, het is een observatie van mij. Een studente volgde met een kleine groep een privé-college van Jan en ik ontving de mensen. Bij de begroeting wachtte zij eigen-

[p. 62]

lijk op oogcontact, maar dat krijg je natuurlijk niet met een blinde. Het was voor mij een ontroerende ervaring.

Hoe kwam hij aan lectuur, hoe kon hij bepalen wat hij wilde lezen of voorgelezen hebben?

Er bestonden tijdschriften in braille en catalogi van grote braille-bibliotheken. In Marburg was een heel grote braille-bibliotheek, die na de Eerste Wereldoorlog opgericht was voor oorlogsblinden. Daar kon Jan per post boeken van lenen, van die enorme braille-boeken. Hij las veel literatuur en filosofie. Wat boeken in zwartdruk betreft, kende zijn vaste boekhandelaar zijn voorkeuren en stuurde hem boeken op zicht. Verder was er natuurlijk de radio.

Je leest overal dat hij zo'n fenomenaal geheugen had. Is dat bij alle blinden sterk ontwikkeld, of was dat bij hem in hogere mate het geval?

Ik geloof wel dat het bij veel blinden sterk ontwikkeld is, maar hij was wel een uitzondering in die zin, dat zijnbelangstelling heel breed was. Dan onthou j e misschien ook meer. Maar dat is ook wel heel erg nodig, want, zo heeft hij me wel eens gezegd, zelfs als je het tubetje tandpasta opendraait, moet je wel onthouden waar het dopje ligt - om maar iets heel eenvoudigs te noemen. Het is denk ik training van jongs af aan.

Hij was ook erg contactgericht, want als blinde ontleen je je informatie vooral aan de gesprekken met mensen. Hij was ook geïnteresseerd in allerlei soorten mensen. Hij had bijvoorbeeld een nicht die met een boer getrouwd was, en dan was Jan zeer geïnteresseerd in het boerenbedrijf. Zo leerde hij ook minder gangbare woorden, die soms in zijn gedichten zijn terug te vinden.

Ik krijg uit wat ik zoal gelezen heb de indruk, dat Jan Wit veel bezig was met dat blind zijn - maar dat hij door anderen beslist niet als een gehandicapte gezien en behandeld wilde worden.

Ja, voor zichzelf was hij er natuurlijk veel mee bezig. Naar buiten toe is de clou dat je zo gewoon mogelijk doet, dat je jezelf en anderen bewijst dat je ongeveer kunt leven als een ziende.

Dan moet je je dus voortdurend bewijzen.

Ja, eigenlijk wel. Toen ik pas bij hem werkte ging hij vaak alleen op reis, maar op een gegeven dag zei hij: ‘Nou, je moest maar meegaan, ik heb nou wel bewezen dat ik het alleen kan.’

Het leven van een blinde is natuurlijk erg spannend en inspannend: hij moet altijd zijn aandacht erbij houden. Hij kan niet zomaar een wandelingetje maken - hij moet precies weten waar hij loopt en hoe hij weer terugkomt. Hij ging in Nijmegen, als hij 's nachts niet kon slapen, wel alleen de stad in met zijn geleidehond.

[p. 63]

Een blinde zit eigenlijk in een soort underdogpositie. Mensen denken heel vaak dat iemand die blind is, niks kan, of niet goed bij zijn hoofd is. Misschien kon hij zo goed met vrouwen opschieten, omdat die in zekere zin in eenzelfde soort positie verkeerden: bij voorbaat als dommer beschouwd dan een man. Je moet als blinde steeds weer bewijzen dat je niet dom bent, zoals ik door gedichten schrijven moet bewijzen dat ik niet dom ben. Niet dat ik het daarom doe, maar je merkt wel dat het helpt.

Integratie van blinden in de wereld van de zienden was een belangrijk item toen Jan hoofdbestuurlid was van de Nederlandse Blindenbond. Een vriend van hem zei eens: in de middeleeuwen, toen waren blinden pas goed geïntegreerd. Want blinden waren altijd bedelaars en aalmoezen geven behoorde tot de goede werken.

Ad den Besten schreef ergens: ‘Hij heeft er ergonder geleden.’

Die indruk maakte hij niet, naar buiten toe. Maar het is natuurlijk een frustratie, vooral omdat het je hele leven duurt. Om in de wereld met opgeheven hoofd je weg te kunnen gaan, moet je dat lijden niet tentoonspreiden. Hij klaagde er niet over. Maar je moet je als blinde altijd aanpassen. Er blijft altijd een kloof met de zienden. Hij zei ook wel eens dat het eigenlijk heel naar was dat ik wèl kon zien - maar ja, dat zou natuurlijk heel lastig zijn geweest, twee blinden. Ergens in een gedicht van hem wordt, als ik mij goed herinner, gesproken van een ‘vrolijke rancune’. Dat gevoel had hij soms wel, van een soort rancune. Het zit ook in dat gedicht ‘Met de filistijnen’, over Simson. Maar dat waren momenten.

J.B. Oskamp schrijft in het Witboek: ‘De depressies worden een enkele maal in vriendenhanden gelegd.’

Ja... (peinst) Hij had ook heel veel hoofdpijn... Ik heb zelf echte depressies gehad, in de huidige betekenis van het woord, maar zoiets heb ik met hem nooit meegemaakt. Het zou kunnen dat Oskamp meer doelt op momenten van somberheid, ook ten aanzien van zijn werk. Hij had als blinde predikant weinig perspectief.

Het werk aan de psalmberijming was heel welkom als bijverdienste, maar ook op een andere manier waardevol voor Jan, omdat hij zijn leven lang toch bang was als mens ondergewaardeerd te worden, als niet volwaardig beschouwd. En daar kwam ook zijn energie vandaan, dat hij zich... ja... wilde bewijzen - maar dat vind ik zo negatief klinken. Jan was niet gericht op status of carrière. Het was meer een zuiver verlangen naar volledig-mens-zijn, in de ogen van zijn medemensen.

Die medemensen hebben trouwens soms de neiging aan een blinde bijzondere gaven toe te dichten. Ze denken dan dat een blinde juist meer ‘ziet’ dan zijzelf. Dat hij het Licht met een hoofdletter gezien heeft... We stapten in Groningen eens in een taxi die maar niet wilde starten. Jan zat naast de chauffeur en ik achterin. Ik zei

[p. 64]

tegen Jan: ‘Zeg jíj eens wat,’ waarop Jan de motor streng toesprak met een ‘Toe, joh!’ Onmiddellijk sloeg de motor aan. De chauffeur keek schichtig opzij, met een mengeling van verbazing en angst. Hij wist niet wat hij ervan denken moest. Je weet het maar nooit met een blinde...

Het is mij opgevallen dat uw man - in interviews en lezingen - iets sterk relativerends had, maar ook iets kwajongensachtigs, iets spottends soms en niet zelden ook iets provocerends. De keuze van de gedichten in die tv-uitzending was, lijkt mij, ook niet helemaal verstandig, niet wijs.

Hij wilde zich altijd bevrijden van een soort christelijke moraal, die hij als onecht aanvoelde, de burgerlijke moraal in een christelijk jasje. Het heeft iets van een afzetten tegen de vorige generatie, denk ik toch ook. Een - ja, 't is niet aardig om te zeggen - verlate puberteit misschien ook? Hij had daarin wel iets overdrevens. Maar hij was daar ook wel naïef in, daarvan ben ik overtuigd. Hij heeft bijvoorbeeld werkelijk niet vermoed, dat die tv-uitzending zoveel reactie zou oproepen.

Hij was ook wel erg met seksualiteit bezig - ja, niet voortdurend, maar daar zat wel iets onevenwichtigs in. In zijn jeugd was seksualiteit natuurlijk ook helemaal taboe. Je moet je het geheel van normen en waarden van die tijd proberen voor te stellen, die op een heel strakke manier werden gehanteerd en opgelegd. Die seksuele ontwikkeling was door zijn blindheid heel anders dan voor gewone jongens en meisjes. Lichamelijk contact tussen jongens en meisjes was op het blindeninstituut streng verboden. En hij kon natuurlijk zijn ogen niet de kost geven, zoals ziende jongens. Hij vond het ook heel fijn als vrouwen bereid waren om zich te laten ‘bekijken’ met de handen. Er waren gelukkig ook vrouwen die dat heel gewoon vonden. Maar iets soortgelijks had hij ook in andere situaties. Hij kwam eens in contact met een zwarte acteur, en wilde heel graag eens dat kroeshaar voelen, dat tot dan toe voor hem enkel een woord was. Hij las natuurlijk van alles, maar als je daar allemaal van buitengesloten bent... Ik denk wel dat hij het gevoel gehad heeft dat hij in zijn jeugd veel gemist heeft in dat opzicht. Hij was natuurlijk ook nieuwsgierig van karakter, en levenslustig...

Was hij ijdel?

Nee, dat zou ik niet willen zeggen. Hij was wel graag als een heer gekleed. Als hij opstond om iemand een hand te geven deed hij ook altijd zijn jasknoopje dicht. Dat soort dingen had hij in zijn jeugd meegekregen. Het was hem van huis uit ingehamerd dat je er netjes moest uitzien: gepoetste schoenen, schone handen, je moest een ‘goeie indruk’ maken. Dat heeft hij altijd gehouden, vandaar ook zijn aandacht voor mooie kleren. Hij wilde goed voor de dag komen, maar hij had ook wel fantasie op dat punt en gevoel voor taal. Dan had hij bijvoorbeeld gelezen over

[p. 65]

‘een brokaten vest’ en was nieuwsgierig wat dat was. En als we bijvoorbeeld een das gingen kopen, legde ik uit hoe zo'n das er uitzag. Dan werd hij daardoor getroffen of niet. We waren eens bij de kleermaker, die hem probeerde uit te leggen hoe een bepaalde stof er uitzag. ‘Een soort paars’, zei die verkoper, waarop ik zei: ‘Het is eigenlijk aubergine’. Daarmee was Jan onmiddellijk overtuigd. En toen de kleermaker ook nog zei: ‘Ja, dat is heel mooi, als u het durft,’ toen moest het natuurlijk helemaal.

Er zat ook een element van speelsheid in. Hij vond het bijvoorbeeld prettig om dingen samen te doen. Hij at graag lekker, maar hij kookte ook graag mee, dat werden heel barokke gerechten. Dan zou hij wel zeggen wat er allemaal in moest. We hadden een hele batterij kookboeken en hij vond het leuk als ik daaruit voorlas. En hij wist er ook wel veel van af. Maar ‘ergens een ei over bakken’, dat heeft hij nooit begrepen. Dan dacht hij dat je eerst een biefstukje moest bakken, en daaroverheen een ei bakken. En dat ging natuurlijk niet, want je moet dat ei gewoon afzonderlijk bakken. Maar dan zei hij: maar er staat toch ‘een ei over bakken’...

U suggereerde voor dit boek de titel ‘Door een geheimenis omsloten’. Wat is voor u de zin van die woorden?

Het vierde couplet van Gezang 480 begint met de regels:

Door een geheimenis omsloten,
door alle dingen uitgestoten,
gaat hij op alle dingen in.

Die ‘hij’ is hier dan de mens in het algemeen, maar dat kun je toespitsen - en ik weet helemaal niet of Jan dat zelf ook zo bedoeld heeft - als je waarneemt hoe een blinde zich beweegt in de kamer: hij merkt pas waar de tafel precies staat als hij ertegen aanstoot, dus als hij door die tafel wordt weggestoten. Maar vervolgens grijpt hij met zijn hand naar de tafel, en zo gaat hij op de tafel in die hem heeft uitgestoten. Zo is het met veel dingen, voor een blinde. En ik vind het zo mooi dat dat veralgemeend voor de mensen ook kan gelden. De omgeving is voor een blinde een geheimenis, waar hij de dingen één voor één moet opzoeken, en zich eraan stoten eventueel. Maar hij bedoelt natuurlijk ook, dat we ons allemaal in een wereld bevinden, die eigenlijk een geheim voor ons is, dat de schepping een raadsel is dat we nooit helemaal zullen doorgronden.

Kun je zeggen dat hij ongelukkig was?

Nee, dat geloof ik zeker niet. Wel vond hij het heel erg toen dat driemanschap in Nijmegen uiteenviel: Cock de Vries verdween uit Nijmegen, evenals Willem

[p. 66]

Barnard, en Jan bleef alleen achter. Ze hadden heel veel samen gedaan: samen gepraat, programma's voor radio en tv gemaakt, samen preken voorbereid, ze hadden ook veel plezier samen. Later heeft hij dat wel weer teruggevonden bij het werk aan de psalmberijming en de gezangenbundel. Jan heeft altijd wel graag bij een bepaalde groep gehoord: in de oorlog al bij de kring rond Theo van Baaren.

Aan het eind van zijn leven heeft hij wel een keer gezegd: ‘Ik heb het leven altijd leuk gevonden, maar nu vind ik er niks meer aan.’ Dat was helemaal op het eind. Want het laatste jaar, toen hij gepensioneerd was, is zijn gezondheid heel hard achteruit gegaan, toen had hij geen energie meer.

Jan heeft zelf zijn grafschrift uitgezocht, het refrein van een lied van Klaas Heeroma:

Slapen is niet tot de dood,
slapen is wachten op U,
want als uw stem tot ons spreekt,
zien wij en kennen wij U.

Hij zei: ‘Je begrijpt toch wel dat het mij om dat zien gaat hè?’

Groningen, 16 juli 1999

Dirk Zwart (1962) is kerkmusicus en neerlandicus.