Liter. Jaargang 2

Christelijk literair tijdschrift

[p. 79]

Arie Verhoef
Antiquarisch
Sybe Bakker, Elíberis of het ene spoor (1982)

Iets van herkenning was het, dat mij de laatste jaren een paar keer naar de korte roman Elíberis of het ene spoor van Sybe Bakker deed grijpen. Het boek is al redelijk bedaagd, maar nog niet vergrijsd. ik denk zelfs dat Sybe Bakker op bepaalde punten zijn tijd vooruit is geweest. De frisse stijl waarin het werkje geschreven is, doet evenmin een aanslag op het stofabsorberend vermogen van de lezer.

In mijn beleving kwam Elíberis of het ene spoor in 1982 als een welkome spade regen op de uitgedroogde aarde van de christelijke literatuur terecht. Gedegen literair-historisch onderzoek kan die subjectieve gewaarwording misschien makkelijk ondermijnen. Maar niettemin heeft ze bij mij de eerste lezing van deze korte roman gestempeld.

Spanje

De hoofdpersoon in de roman is de Friese jongen Anton Holdinga. We treffen hem op de eerste pagina aan in de gotische kerk van Tossa del Mar, een stadje aan de Costa Brava. Ver van de terpen en de klei. In die Friese klei heeft hij niet zo lang geleden zijn vader begraven, boer Wiardus Holdinga, die onder een kantelende tractor terecht is gekomen. Na dat noodlottig ongeval komt Anton niet meer in het oude ritme en hij besluit om naar Spanje te gaan. Hopelijk zal een korte vakantie hem goed doen.

Spanje trekt hem ook in een ander opzicht. Zijn vader had een schilderij ‘naar El Greco’ gekocht waarop de raadsman van Filips ii, Antonio de Covarrubias, staat afgebeeld. Van de raadsman van Filips' grote tegenstander de Prins van Oranje, Marnix van St. Aldegonde, leest Anton voor zijn studie geschiedenis een oud geschriftje, waarin melding gemaakt wordt van een concilie in de vierde eeuw in het Spaanse Elíberis. Op dat concilie zou besloten zijn om alle heiligenbeelden uit de kerken te verwijderen.

Anton ziet het als zijn opdracht, zijn ‘queeste’, om in Spanje meer te weten te komen over het concilie. Maar al gauw blijkt dat het niet zo eenvoudig is om dat Elíberis te vinden. Het lijkt van de Spaanse bodem weggevaagd. Die zoektocht krijgt religieuze proporties. Het vinden van Elíberis is voor Anton de zoektocht naar Gods voetspoor. Wanneer hij eraan begint, kent hij op geestelijk gebied alleen maar twijfels:

[p. 80]

Heer, ik zie dat u het brood wilt uitdelen aan de hongerigen. En dat u de dorstigen de beker wilt overhandigen.

Ik verlang wel naar u, dat weet ik zeker.

Ik zou zelfs het kleinste kapje van dat stokbrood graag van u aannemen.

Maar ik zie u niet echt.

[...]

Waar bent u?

Hij zit geestelijk in ‘een hongerjaar’. Zijn queeste voert hem van Tossa del Mar naar Gerona. Hij ontmoet het Friese meisje Mirjam en komt meer te weten over Elíberis en het concilie. Maar zijn ‘heilige graal’ vindt Anton niet. Wel spreekt een heiligenbeeld hem als gereformeerde jongen bijzonder aan.

Drieluik

De korte roman heeft een hechte structuur. In totaal worden vier dagen Costa Brava beschreven. Door het hele boekje heen komen we regelmatig flash backs tegen, associatief gerelateerd aan de Spaanse verhaallijn, die de lezer terugvoeren naar Friesland, naar de jeugd van Anton en zijn middelbare-schooltijd in Leeuwarden.

Die vier dagen Spanje zijn door de auteur als een drieluik gestructureerd. Op het linker zijpaneel tekent Sybe Bakker de eerste dag: Antons bezoek aan de kerk in Tossa, zijn gebed vol twijfels, zijn herinneringen aan Balde, aan zijn vader en zijn kennismaking met het werk van El Greco. Het grote middenpaneel beschrijft de tweede en de derde dag: Antons bezoek aan de pastoor van Tossa, herinneringen aan zijn studiebegeleider ‘Vosje’ en de ontmoeting met Mirjam op het strand. En het rechterpaneel bevat de uitkomst van Antons zoektocht op de vierde dag. De scharnieren van dat drieluik worden gevormd door twee dromen, waarin dreiging, verval en dood in de geschiedenis en in het heden zich in verschillende vormen aan Anton manifesteren. De dromen hebben in zoverre een voorafspiegelende werking dat Anton later in het verhaal delen van zijn dromen herkent en dan ook direct weet te duiden.

Behalve de hoofdpersoon Anton vallen nog twee personages op in de novelle. Op het linker zijpaneel is dat Balde, de koster van de oude Maartenskerk in Holdeterp. Hij onderhoudt ook het kerkhof en de grafstenen.

Dit grasveld is het godvruchtigste stukje land van Holdeterp. Wat nergens lukt, lukt hier: de eenheid begint pas bij Balde. Slappe hervormden, stijve gereformeerden, atheïsten en verontrusten: hun laatste tocht is altijd naar Balde. In mijn rijk heerst vrede.

[p. 81]

Veel later in het verhaal komt Mirjam in het leven van Anton. Voor haar vat hij in het grote middenpaneel liefde op. Met haar nuchtere kijk op het leven stimuleert zij Anton in het rechter zijpaneel om toch vooral te blijven relativeren, om met beide benen op de grond te blijven staan en om niet als een moderne Don Quichot tegen de windmolens van oude concilies te vechten.

Je bent [in je queeste] al een eind op weg, ja. Maar anders dan je denkt. Je bent op weg een echte Spanjaard te worden [...]. Een echte Spanjaard is een illusionist.

Wanneer zijn zoektocht naar Elíberis op niets is uitgelopen, moet hij Mirjam gelijk geven.

Beelden

De korte roman is beeldend geschreven, met een sterk visueel accent.

Ik kijk op: voor me langs loopt een meisje. In een visnet-tas draagt ze haar kleren. Ze buigt af in de richting van de zee. ik zie de prachtige lijnen van haar gebruinde lichaam. Voor de branding blijft ze staan. De adem stokt in mijn keel. Voor ik het weet, sta ik al, ren naar haar toe en ga voor haar staan. Even aarzel ik, dan leg ik haar de krans op de blonde haren. Ze kijkt me verwonderd aan.

Bijna filmisch wordt het verteld. Als lezer zie je de scène zo voor je.

Ook weet Sybe Bakker met enkele trefzekere woorden een bijzondere beeldkracht te bewerkstelligen. Een voorbeeld uit het begin van de korte roman, wanneer de kleine Anton kennismaakt met de eerdergenoemde Balde. Het kerkhof rond de kerk is Baldes rijk.

In mijn rijk [van de dood, av] heerst vrede. Dood aan de querulanten buiten de hekken [de levenden, av].

Beelden spelen niet alleen een belangrijke rol op het vlak van het woordgebruik, waardoor de close reading hier en daar tot een klein feestje wordt, maar zij komen eveneens terug in de plot van het verhaal. Want dat mysterieuze concilie van Elíberis heeft de beeldendienst uit de kerk gebannen. Antons zoektocht voert hem door Spanje, waar de kerk de beeldendienst sterk in ere heeft gehouden. De pastoor van Tossa del Mar verdedigt die dienst als volgt:

Wij allen dragen het beeld van de Verlosser en zijn gebenedijde Moeder mee in ons hart; wat zou erop tegen zijn van hen ook een beeld te plaatsen in het huis van God?

[p. 82]

Het zien van een Christusbeeld leidt tot de apotheose in het verhaal, waarbij de kerk in de beeldspraak van Sybe Bakker tot een bewarende ark wordt.

Met betraande ogen wankel ik de ark uit. Beneden me zie ik alle regenboogkleuren in verwarde bundels tegen de vervormde gebouwen van de Barrio de la Catedral. Het licht striemt de wereld. De aarde siddert en schokt. Maar Gods sporen bleven onzichtbaar.

Ik ben de opstanding en het leven, stond er in gouden letters [onder het beeld, av]. Mirjam, je had gelijk: Elíberis moest mijn twijfels verjagen. Als ik de trappen afdaal, hoor ik de echo van Christus' woorden in mijn hart. Het is de echo uit de kerk van alle eeuwen. Ik geloof de opstanding van het lichaam, en het eeuwige leven. Gelukkig, wie niets ziet en toch gelooft. Ik kan verder, in het éne spoor.

Twijfel

Elíberis of het ene spoor is inmiddels literatuurgeschiedenis geworden. Wat zeventien jaar na verschijning nog steeds boeit in deze korte roman is de ontwikkeling van Anton.

Het denken van onze tijd wordt nogal eens onder de noemer van het postmodernisme geplaatst. De grote verhalen, de zekerheden zijn er niet meer. Twijfel is modieus geworden. Van het individuele beleven hangt af wat iemand op de zeephelling van het moderne denken overeind kan en wil houden.

Die houding van twijfel treffen we ook bij Anton aan. Hij wil wel geloven, maar hij kan niet, omdat hij Gods voetspoor niet ziet. Het brengt hem er ook toe om uiterst relativerend over de kerk te denken, zowel de rooms-katholieke als de protestantse kerk. Alleen Balde weet alle denominaties in zijn graftuin te verenigen. Daarbuiten is dat onmogelijk. De kledingvoorschriften die gelden in de kathedraal van de heilige Eulalia in Barcelona roepen in Anton een bijtende reactie op:

Op het hete voorhof der heidenen klinkt het gezang van de priesters me tegemoet, die daarbinnen ongetwijfeld in zéér lange gewaden zullen staan opgesteld.

Maar dezelfde Anton die de verdeeldheid en de vormendienst in de kerk zo relativeert, bijt zich als een terriër vast in dat ene verwerpelijke dogma van de beeldendienst. De enige rooms-katholieke verwerping van dat dogma wil hij ontdoen van het stof van vele eeuwen. Totdat Mirjam hem ertoe aanzet om ook in dat opzicht nuchter te zijn. Frappant is dan dat hij de belangrijkste les uit zijn leven (voor zover in de roman beschreven) vindt op de sokkel van een Christusbeeld.

[p. 83]

Deze kleine roman had ook in deze tijd geschreven kunnen zijn. Alleen hadden we dan misschien nog meer moeite gehad met het toch wat al te prekerige slot van het boek. Dat past steeds minder in onze postmoderne tijd.

Elíberis of het ene spoor is een voorbeeld van christelijke literatuur die een hoge mate van zuiverheid nastreeft. Vorm en inhoud blijven boeien, ook na bijna twee decennia.

Andere literatuur over Elíberis:

Hans Werkman, ‘Sybe Bakker’. In: Uitgelezen, reakties op boeken dl. 10. Den Haag 1988, p. 25-30. Daar vindt men tevens een lijst met recensies van Elíberis.

Arie Verhoef (1958) is neerlandicus. Voor de eo maakt hij het radioprogramma ‘Boeken wijzer’. Verder schrijft hij regelmatig artikelen over moderne literatuur in het Reformatorisch Dagblad en Koers.