Liter. Jaargang 2

Christelijk literair tijdschrift

[p. 15]

Willem Jan Otten & Hans Werkman
Klinker & Medeklinker

Ik ken een kanaal bij Akkrum
daar word je heel vroeg wakker van
want er komt een diepgeladen schip
doorheen met aan het roer een vrouw.
Het schip is breder dan het water
en de radio staat aan. Het vaart
heel traag en vult me kolossaal.
Vrouwe van de ochtend, ergens
bent u volgeladen, ergens wordt u
weer gelost. Dat dit zo moet
begrijp ik niet bijzonder goed
en ook niet dat ik u iets vragen
wil nu u alweer niet groet.

Willem Jan Otten

Uit: Willem Jan Otten, Eindaugustuswind, Amsterdam 1998

Een schip treedt buiten de oevers [medeklinker]

Veel water altijd in de gedichten van Willem Jan Otten, opnieuw in zijn bundel Eindaugustuswind. Het gedicht over het kanaal bij Akkrum staat in een afdeling van tien, en die afdeling heet zelfs ‘Tien meren met geen oever eromheen’, een tieneenheid, een overstroming binnen zichzelf, tien en toch één, wijde mystiek niet zonder dreiging.

In de tien gedichten komen religieuze regels voor. Ik sla bij Akkrum (24) een bladzijde om en lees: ‘Sinds de beginne de wind zich voortbeweegt...’ Ik sla nog eens om: ‘ziet men gene zijde van de Wijde Ee...’ Het Akkrum-gedicht is van de tien in deze afdeling het meest religieus.

[p. 16]

Het begint heel aards en met bijna banale praattaal overeen kanaal waar je heel vroeg wakker van wordt. Het is zo'n rechte streep Fries water (rondom Akkrum wemelt het ervan, ik heb het even nagezocht in De complete stratengids van Nederland). Maar ieder kan weten dat religie en aarde ernstig aan elkaar verkleefd zijn. Religie kan immers alleen als religie ervaren worden in onze aardse context. Zéker de christelijke religie. God is in het vlees verschenen.

Dat ‘kanaal bij Akkrum’ is op de klank af krap van breedte, te nauw voor het schip dat er zometeen doorheenkomt. En ‘kanaal’ klinkt prozaïsch. Maar dat is onzin. Een kanaal heeft oevers, en daar groeit gras en fluitenkruid en zuring en dotter. Ik zie dit bij deze regel allemaal voor mijn geestesoog verschijnen. Daarom alleen al zou ook ik er wel heel vroeg wakker van willen worden.

Het kanaal haalt de ik-van-het-gedicht uit de ochtendslaap. Reden: het schip dat erdoorheen komt aangevaren, ‘met aan het roer een vrouw’.

Op dit moment gebeurt er iets met de lezer in wie poëzie is aangeslibd. Het lezen van dit gedicht wordt doorkruist met leeservaringen van vroeger. Het lijkt of dit gedicht geschreven is op een stuk hergebruikt perkament waar een oude tekst en een nog oudere tekst niet helemaal zijn afgekrabd (een palimpsest). Tussen de woorden van het Akkrum-gedicht voegen zich moeiteloos woorden van twee oudere gedichten. Of anders: het nieuwe gedicht roept de oudere op en samen vormen ze een eenheid (ik zou bijna zeggen: een mystieke eenheid). Intertekstualiteit.

Het eerste gedicht dat in de herinnering opduikt bij het ‘diepgeladen schip’ met ‘aan het roer een vrouw’ is middeleeuws. Ik vond het terug in het kleine rode boekje Nederlands Volkslied, in de jaren dertig verzameld door Jop Pollmann en Piet Tiggers. Gezang 116 uit het Liedboek voor de kerken lijkt er nauwelijks meer op. Ik citeer de eerste strofe dus uit Pollmann/Tiggers:

Het komt een schip geladen
Tot aan het hoogste boord.
Maria houdt het roeder,
Die engel stuurt het voort.

Het andere gedicht waarvan resten op Ottens palimpsest zijn achtergebleven (of zo men wil: worden opgeroepen) is ‘De moeder de vrouw’ van M. Nijhoff. In Liter 5 werd het al van vele kanten bekeken door Kopland, Sötemann en Bakker en in dit nummer tonen Gerhardt, Reijmerink, Otten en ik opnieuw aan hoe vruchtbaar dit moeder-gedicht is. Een flard ervan is als titel boven een ander gedicht in Eindaugustuswind terechtgekomen: ‘Om de brug te zien’ (45). Een andere flard is in het kanaal bij Akkrum neergestreken. Wie z'n poëzie kent en het heeft over een vrouw aan het roer, is schatplichtig aan Nijhoff, dat kan niet anders.

[p. 17]

Allebei de ontleningsgedichten versterken de religieuze sfeer van Ottens gedicht. Het middeleeuwse lied is een kerstlied. Het diepgeladen schip en de hoogzwangere Maria vallen in mijn visie samen. De vrouw bij het roer van Nijhoffs schip is een moedervrouw die psalmen zingt over goddelijke bescherming.

Maar onmiddellijk maakt Ottens gedicht zich weer los van de Middeleeuwen en van Nijhoff en gaat zijn eigen gang, want zijn ‘schip is breder dan het water’. Ook dit wordt bij mij visueel: het schip overstijgt het water, treedt buiten de oevers, vaart met bakboord en stuurboord door het fluitenkruid en de boterbloemen (daarom gaat het natuurlijk ook zo traag, met een reeks zwaar voortgaande aa-klanken).

Waarom die wateroverschrijdende breedte van het schip? Ik moet toch weer aan de middeleeuwse bron denken. Maria is meer dan Maria alleen, Maria verbreedt zich tot het diepgeladen zwangere schip zelf. De breedheid van Ottens schip moet daar wel iets mee te maken hebben, het is een religieuze verbreding, het is zoiets als Jezus die de natuurwetten overstijgt en op het water loopt. Het gaat in elk geval om een overmacht van het bovenaardse. Geen wonder dat de ik-van-het-gedicht daar vroeg van wakker schiet. Het schip met die vrouw vervult hem op een buitengewoon vullende manier. Hij lijkt in extase te zijn. Zoals de ik bij Nijhoff geheel vervuld is van ‘het landschap wijd en zijd’.

De radio staat aan. Welke zender? Ik geef Radio 4 veel kans, of Radio Klassiek, maar eerder nog denk ik aan zo'n radio van Achterberg in het derde gedicht van ‘Reiziger “doet” Golgotha’, een radio met een ‘Geheime Zender wit en hees’, die een s.o.s. over de Geest uitzendt. Misschien gaat dat te ver, zo'n derde intertekstualiteit, maar ik kan het ook niet helpen, radio's zijn in klassieke poëzie niet dik gezaaid.

In elk geval is er geluid aan boord, wel geen psalmgezang van een levende stem als bij Nijhoff, maar het moet in deze context toch wel geestelijk van aard zijn, vind ik.

Tot zover de observatie van de ik. Nu de contemplatie.

De ik, geheel vervuld van schip en vrouw en lading, begint een innerlijk gesprek met de ‘Vrouwe’ (een aanspraak die haar Maria-karakter versterkt). Maar ze antwoordt niet op de impliciete vragen. Waar is ze geladen? Waar wordt ze gelost? Hoe zit het met het geestelijk geheim van haar zwangerschap? Hoe dus met de annunciatie? Hoe met kerst? En waarom moet dat gaan zoals het blijkbaar gaat? De ik accepteert de feiten (‘Dat dit zo moet’), maar hij begrijpt ze ‘niet bijzonder goed’. De relatie zit vol raadsels. Hij kent de antwoorden niet. Hij begrijpt niet eens ‘dat ik u iets vragen/wil nu u alweer niet groet.’

[p. 18]

Het is niet hun eerste ontmoeting (‘alweer’), het is ook niet de eerste keer dat zij hem niet groet. Er klinkt een teleurstelling in door. Niet groeten betekent: de naam van de ander niet noemen, hem niet het beste wensen. De ik wil daar vragen over stellen, maar snapt dat van zichzelf niet. Nog niet. De religieuze communicatie scheert langs de randen van het gesprek, maar komt niet echt tot stand. Nog niet. Achter de woorden klinkt verlangen.

Hans Werkman

Enkele aantekeningen bij Ik ken een kanaal bij Akkrum [klinker]

Een gedicht is des dichters poging om de appel van zijn taal weer terug in de boom te hangen. Het kan niet nog eens in eigen woorden worden weergegeven.

*

Ik heb inderdaad eens met mijn bootje De Vrijheid (een Waarschip van zes meter van hetzelfde type als mijn grootvader heeft bezeten) in een kanaal bij Akkrum gelegen waar 's morgens een diepgeladen schip doorheen bleek te varen waarvan de radio luid aan stond. Aan het roer stond die vrijdagochtend dat ik ervan wakker schoot een besnorde man die mij grijnzend groette toen ik in paniek mijn hoofd uit de roef stak.

*

Strikt genomen valt er van iets dat zich in je leven voordoet geen gedicht te maken. Dat is verkeerd taalgebruik. ‘Iets maken van’ is het tegendeel van ‘een gedicht schrijven’. Het is waar dat een gedicht ergens begint, in dit geval dus letterlijk in een kanaal bij Akkrum. Maar ik kan niet volhouden dat dit begin tot dit gedicht heeft geleid. Ik vrees dat ik na meer dan vijfentwintig jaar gedichten schrijven niets begrijp van hoe mijn leven zich een weg baant naar de altijd weinige regels waar een gedicht uit bestaat. Soms weet ik zeker dat het andersom is: dat het gedicht (mij plotseling toegevallen in de vorm van een eerste regel of een ‘beginnetje’) zich juist een weg baant naar mijn leven, althans: naar de herinnering daaraan, en dat het aldaar, als een soort laagpotig hondje in een konijnengang naar alles gaat happen wat er beweegt. Het gedicht ruikt bloed, want het heeft iets nodig om zich mee te voeden, substantie, liefst levende, een warm, goed herinnerd levend konijntje. Maar het kan niet alles gebruiken wat ik me zo helemaal correct herinner, en dus

[p. 19]

sleurt het uit een belendend hol een moeder mee, een schippermoedergestalte, want het wilde ditmaal een Nijhoffse tekkel zijn, en dat kwam door de eerste regel. Een eerste regel met een Hollandse plaatsnaam erin is òf Nijhoffs, òf Achterbergs, òf Ida Gerhardts.

*

Er bestaat een (gepubliceerde) versie van dit gedicht waarin de vrouw nog een man is, en dus ook: ‘vader van de ochtend’. Er zijn dus redenen om aan te nemen dat het in eerste aanzet een Gerhardts gedicht wilde zijn. Ik heb nog nooit niet in navolging gewerkt. Altijd als ik een gedicht schrijf doe ik mezelf denken aan een ander.

*

Veel van waarde is tautologisch. Het onderwerp van poëzie is poëzie. Welbeschouwd is elk gedicht waar ik aan werk een fractie groter, of zo u wilt, breder dan mijn bewustzijn, hoe klein en in zekere zin licht het ook is. Kan het niet anders formuleren dan zoals in het gedicht: het vult me helemaal. Intussen begrijp ik niet waarom het voor mij zo belangrijk is om deze buiten-de-oever-treding weer binnen de beschoeiing van viervoetige regels te krijgen. Op een zo klein mogelijk oppervlak, zodat het bijna in één oogopslag is op te nemen. Enfin, dat zegt het gedicht zelf ook: het bevat het belangrijkste niet. Het vaart door me heen, net als in Nijhoffs ‘De moeder de vrouw’ de moederboot door de brug komt gevaren. Daar is exegetisch gedoe over geweest, over dit door, maar het drukt boven alles uit dat het door de dichter gevaren kwam, die net de brug van zijn poëzie aan het spannen was. We kunnen het gedicht problematiseren en problematiseren, in navolging van Sötemann en Kopland, maar uiteindelijk gaat het over de dichter die letterlijk doorvaren wordt door zijn poëzie. En in die poëzie zit min of meer toevallig ook zijn moeder, ongeveer op de plek waar bij Gerhardt onder vergelijkbare overvaarmomenten de vader zit. Ik vind dit mysterieus: het schip is het gedicht zelf dat het schip bevat. Tegelijkertijd is het schip het gedicht dus niet, maar het wordt het weer wèl in het hoofd van de lezer. Hoop ik. En door dit te hopen speel ik het oeroude spel van het symbolum. Van de twee elkaar wezensvreemde dingen - de werkelijkheid en het woord - die even één ding worden. Een transsubstantiatie, zogezegd.

[p. 20]

*

In mijn slotzin groet ze niet, de Nijhoffvrouw. ‘Het’, dat wat we verloren zijn, of waar we naar haken, of waarvan we geloven dat we het zouden willen geloven, is elders. Dat is het. Het kijkt niet op of om, ‘er zijn geen wegen tot u, tot u’ (Ida Gerhardt). Maar het is, als het eropaan komt, altijd iemand.

*

Het heeft geen titel, zoals alle in de reeks waar het uit afkomstig is. Maar het had, zoals wel meer van mijn gedichten de laatste tijd, ‘Wees gegroet’ kunnen heten.

Willem Jan Otten

Willem Jan Otten (1951) is schrijver. Hij publiceerde romans, gedichtenbundels, essays en toneelstukken. (Zie de bibliografie bij het interview, elders in dit nummer.)
Hans Werkman (1939) is literatuurcriticus van het Nederlands Dagblad. Enkele publicaties: Een calvinist leest Maarten 't Hart (1982), De wereld van Willem de Mérode (1983), Een avond in de Polderkamer, verhalen (1989), Kees & Co, kritieken (1994), spitten en [niet] moe worden. Leven en werk van Bé Nijenhuis (1995), Het hondje van Sollie, roman (1999). Hij werkt aan een biografie van J.K. van Eerbeek.