Liter. Jaargang 2

Christelijk literair tijdschrift

[p. 76]

Dirk Zwart
Dierbaar boek
Het boek alfa van Ivo Michiels

Ik ben als kind nooit een ‘lezertje’ geweest. Echt gaan lezen ben ik pas vanaf 4 havo, maar niet zozeer door mijn leraar Nederlands als wel door een vriend die mij enthousiast maakte voor literatuur - vooral moderne. Met gedichten als die van K. Schippers bracht hij mij aan het dichten (met de gedachte: Dat kan ik ook), waarmee ik weer ophield toen ik merkte hoe veel er al geschreven was. Achterberg bijvoorbeeld. Ook de wereld van het - vooral moderne - proza ging voor mij open. Op mijn eindlijst stond een aantal boeken die niet op de ‘advieslijst’ van die reformatorische scholengemeenschap stonden en er ook nadien niet opgekomen zullen zijn, waarvan Het boek alfa (1963) van Ivo Michiels wel het meest opvallende was. In de jaren daarna heb ik aardig wat ‘Ander proza’ gelezen (Leo Pleysier, Sybren Polet) en - meer nog - verzameld, maar Ivo Michiels is van al dit experimentele proza de voor mij favoriete auteur gebleven. En van al Michiels' werk - en ook van De alfa-cyclus zelf - blijft Het boek alfa zelf voor mij het onbetwiste hoogtepunt. Niet zozeer om de onmiskenbare literair-historische betekenis ervan (als het ‘moederboek’ van het Nederlandstalige experimentele proza), of om de positie van dit boek in de literaire canon (die wordt bevestigd door het proefschrift dat Hugo Bousset aan dit boek heeft gewijd), maar als een boek waar ik ‘iets mee heb’ en waar ik steeds weer op uitkom als ik me ‘dierbare’ boeken probeer te realiseren - meer nog dan op andere dierbare boeken, zoals De reisavonturen van Jeroen van Daan Zonderland, De Exelse testamenten van Jeroen Brouwers of Maar geel en glanzend blijft het goud van A. Alberts.

Wat heb ik dan met Het boek alfa? Sommige boeken zijn verbonden met het moment waarop (zomervakantiel) of de plaats waar je ze gelezen hebt (sommige boeken blijven voor mij verbonden met bepaalde campings...), of met bijzondere omstandigheden. Dat gaat bij Het boek alfa allemaal niet op: het is louter de tekst zelf die mij zo getroffen heeft. En daarvan dan vooral de sfeer, de taal in de eerste plaats. ‘Taal’ in de zin van ‘taalmuziek’, taalsfeer, taalschoonheid. Lang heb ik gedacht dat het alleen maar dàt was en niet de inhoud van het boek. Maar inmiddels realiseer ik mij dat die twee niet los te koppelen zijn. De sneeuw-passage - voor mij het hoogtepunt van het boek - is niet alleen ontroerend om de taalmuziek, om het ritme ervan, maar ook omdat het over sneeuw gaat (waar ik zeer van hou), en dus over zachtheid en zuiverheid, en omdat er liefdevolle tederheid en kwetsbaarheid spreekt uit de dialoog tussen de twee personages:

[p. 77]

Ze hadden hem bespot en er luidkeels om gelachen toen hij had gezegd dat hij de sneeuw hoorde vallen en hij had gedacht: dit durf ik nooit meer te zeggen, zei toch: Als je heel stil bent kan ik het vallen van de sneeuw horen. Ze lachte niet: zei: Als jij heel stil bent hoor ik het ook.

Wat hoor je dan?

De sneeuw, hoe hij naar beneden komt.

Waar lijkt het op wat je hoort?

Het lijkt op dansen.

Hoe kan het geluid van de sneeuw lijken op dansen?

Omdat niemand hem hoort.

Kan niemand het horen wanneer je danst?

Niemand.

Ik ook niet?

Jij wel, denk ik. Als je heel lang en heel aandachtig luistert.

Ja, misschien dans je wel als de sneeuw. Wat doe je nog meer als de sneeuw?

Dromen ook.

Droom je dikwijls?

Soms, wanneer ik niet dans.

Dans je nu?

Nu niet.

Kijk, er vallen miljoenen vlokken, is elke vlok die naar beneden komt een droom?

Als ik droom zijn het miljoenen vlokjes droom die naar beneden komen.

Droom je nu?

Neen, nu niet.

Dansen doe je ook niet?

Dansen ook niet.

Wat doe je dan?

Ik luister naar de sneeuw, hoe hij naar beneden komt.

Wat doe je nog als de sneeuw?

En zo gaat dat nog even door, met veel gevarieerde herhaling, waar een soort bezwering van uitgaat als je er gevoelig voor bent. De werking van die tekst is misschien alleen maar goed na te voelen in de context van het hele boek, op de plek waar hij staat: als een oase van rust en stilte in de dukte van de stad-in-oorlog waar de soldaat op wacht staat.

Misschien heeft de (nog bekendere?) ‘hop-passage’ dat minder, die is van zichzelf al wel grappig genoeg, vermoed ik:

[p. 78]

[...] er was haast geen minuut op de dag die zonder bevelen was en het begon al vroeg met hop uit je bed en hop bidden en hop een plasje doen en het ging voort met hop bidden en hop eten en hop bidden en hop een kus aan je vader die opstapt en hop een kus aan je moeder die thuisblijft en hop je tas [...]

en zo twee-en-een-halve pagina lang. Het heeft mij vanaf het begin gefascineerd, die stijl van Michiels: de nevenschikkende aaneenschakeling van talloze zinnen, de litanie-achtige terugkeer van motieven, de taalgolven, afgewisseld door nieuwe taalgolven, het almaar voortstromende van dit boek, na die proloog van 8 bladzijden over die jongetjes die verdwaald zijn in het grijs van de regen, in het land met zijn modderwegen.

Ook Het boek alfa zette mij aan tot ‘zelf schrijven’, nu van enkele oprecht bedoelde maar onloochenbare Michiels-imitaties. (De drie verhalen die in later jaren van me zijn gepubliceerd doen in niets meer aan Michiels denken.)

En toch is Michiels niet een auteur van wie ik (bijna) alles heb gelezen. Zelfs Het boek alfa heb ik, na herlezing in De alfa-cyclus, begin jaren '80, niet meer integraal herlezen. Waarom niet? Ben ik daar een beetje bang voor - bang dat het boek tegen zal vallen? Niet dat het ineens niet ‘goed’ zal blijken te zijn, of te weinig ‘interessant’, maar dat herlezing afbreuk zal doen aan de dierbaarheid van de herinnering eraan? Of zou het er wel tegen bestand zijn?

Dirk Zwart (1962) is kerkmusicus en neerlandicus. Als redacteur van het christelijk literair tijdschrift Bloknoot (1991-1997) redigeerde hij themanummers over Hein de Bruin, C.E. van Koetsveld en K. Heeroma/Muus Jacobse en schreef hij De gereformeerde bietebauw, Ontmoeting 1946-1964 (1997).