Liter. Jaargang 1

Christelijk literair tijdschrift

[2] Het woord van de dader

Op een van de warmste dagen van deze zomer stond ik voor de dom van Orvieto en bewonderde er de schitterende bas-reliëfs onderaan de façade met voorstellingen uit het Oude en Nieuwe Testament. Eén van die met verbluffend raffinement gebeeldhouwde taferelen trof me bijzonder: God geeft de dieren een naam. Met intens geluk kijken ze naar hun schepper en naamgever op, ze herkennen Zijn stem, ze worden genoemd, ze zijn er. En onmiddellijk flitsten er - meer dan duizend kilometer van het vaderland: een opmerkelijk geval van beroepsdeformatie - de namen van Guillaume van der Graft en Ad den Besten door me heen. Dat zal te maken hebben gehad met een reeks vertrouwde noties in hun poëzie: noemen is een identiteit geven, losmaken uit de wereld van het nut en de functies en opnemen in een werkelijke gemeenschap met anderen.

Dat kwam wel onverwachts, de herinnering aan deze beide dichters, die me met hun poëzie en houding in het leven soms wel eens aan een artistieke versie van het sterrenbeeld Gemini doen denken. Misschien werd ik ook aan hen herinnerd, doordat ik ze onlangs weer eens live gezien had bij gelegenheid van de uitreiking van de Sjoerd Leiker-prijs aan Van der Graft in het zo schilderachtige Westfries Museum in Hoorn. Den Besten, die op mij altijd de indruk maakt van een tennisser die na een uitputtende partij zojuist gedoucht heeft en nu weer opgewekt rondkijkt naar wat hij binnenkort zal ondernemen, leek met zijn vitale uitstraling onttrokken te zijn aan de wetten van de tijd, waarover hij vroeger niettemin in vaak nostalgische termen geschreven heeft.

Daartegenover maakte Van der Graft een wat meer bohémien-achtige indruk. Ik moest terugdenken aan de manier waarop hij meer dan veertig jaar geleden zijn befaamde nocturnen in de Amsterdamse Maranatha-kerk leidde: met sprekende gebaren en een intens gebruik van zijn stem. Ook nu in Hoorn was er weer die innerlijke dans waarin hij volledig leek op te gaan.

Ik noteer deze enkele observaties naar aanleiding van de publicatie van een themanummer dat het christelijk literair tijdschrift Bloknoot aan Ad den Besten gewijd heeft. Het is de laatste aflevering die van dat blad verschenen is en het is een indrukwekkende zwanenzang geworden: niet alleen om de omvang van dit nummer, dat gerust een boek mag worden genoemd, als ook om de variëteit van de bijdragen waaruit een boeiend beeld van Den Besten naar voren komt.

[p. 89]

Dit ondanks de titel die aan deze aflevering meegegeven is. Die titel - Dader van het woord - nodigt lezers, die het vagevuur van de existentie-filosofie indertijd niet zelf aan den lijve ondervonden hebben, nauwelijks tot lezen uit, ook al moet worden toegegeven dat hij wel tot het vertrouwde jargon van Den Besten behoort. Het was wellicht beter geweest op een ander aspect van diens schrijverschap de nadruk te leggen. In het boek, dat onder redactie van Tjerk de Reus samengesteld werd, liggen de mogelijkheden daartoe voor het oprapen.

Zo is Ad den Besten - evenals trouwens Guillaume van der Graft - er van het begin af aan op uit geweest niet te kiezen voor het eigen domein van de christelijke literatuur, maar in de eerste plaats de wereld daarbuiten op te zoeken. Dat ging uitdrukkelijk in tegen een traditie uit het verzuilde Nederland van vóór de Tweede Wereldoorlog, toen katholieken, protestanten, socialisten en vrijzinnigen van allerlei slag zich in eigen bolwerken plachten terug te trekken. Die tijd leek in 1945 grotendeels voorbij te zijn en Den Besten en Van der Graft trokken daaruit de conclusie dat ze zich niet tot hun eigen kring wilden beperken, maar zich met hun kijk op het leven in de arena van de eigentijdse literatuur zouden begeven, waarin nu eenmaal allerlei levenshoudingen op elkaar botsen. Ook in theologisch opzicht - waarbij ik me uiteraard wel op glad ijs begeef - leek daar weinig mis mee: wie volgens het evangelie ‘het zout der aarde’ wil zijn, kan zich beter niet in een literair Boekelo opsluiten, maar zal smaak moeten geven aan wat zich juist niét in de betreffende zoutmijn bevindt. Zoals dat in het dagelijks leven het geval is met een uitstekende biefstuk Chateaubriand, die natuurlijk niet voor niets genoemd zal zijn naar een fameus verdediger van het religieus engagement.

Tot de belangrijkste bijdragen in Dader van het woord behoren die van Elly Buelens en Tjerk de Reus, waarin een helder overzicht gegeven wordt van de ontwikkeling die Den Besten sinds zijn poëtische debuut als 16-jarige scholier heeft doorgemaakt.

Daarbij valt op dat hij al in de zomer van 1946 in het jongerentijdschrift Columbus een vurig pleidooi hield om de hele mens - dus ook diens irrationele kanten - in het gedicht aan bod te laten komen: in een tijd waarin de opvattingen van vooral Menno ter Braak een dominerende invloed op onze literatuur leken te krijgen, was dat zeker van belang.

Nog interessanter zouden omstreeks 1950 Den Bestens bemoeienissen met de poëziereeks De Windroos worden. Juist toen een aantal dichters die in de Nederlandse poëzie een nieuw geluid wilden laten horen, eraantoe waren hun verzen te publiceren, waren de kansen om dat in boekvorm te doen, vrijwel nihil. Den Besten, die sinds eind 1945 als directie-assistent bij de Amsterdamse uitgeverij Holland werkte, sprong daar toen op in en creëerde via zijn reeks de mogelijkheid voor deze dichters - onder wie Remco Campert, Hans Andreus en Paul Rodenko - om zich via een eigen dichtbundel aan een breder publiek te presenteren. Bovendien begon hij met aanstekelijk enthou-

[p. 90]

siasme overal in het land poëzie-avonden te organiseren, waardoor de belangstelling voor dichters en gedichten enorm gestimuleerd werd. Het belang daarvan is ongetwijfeld groot geweest.

In dezelfde periode raakte Den Besten betrokken bij de nieuwe berijming van de psalmen, waartoe in de Hervormde Kerk het initiatief genomen was: een project dat tenslotte zou uitlopen op een veel ruimere herziening van de kerkelijke gezangen. In het boek is een prachtige foto opgenomen van de groep dichters en theologen die zich met die herziening hebben beziggehouden. Daarop staan afgebeeld de dichter J.W. Schulte Nordholt met zijn innemende gezicht en ook Jan Wit - blind en daardoor wellicht wat stijfjes - en verder een ernstig gezelschap van toegewijde dienaren des Woord. Opvallend zijn daarbij de twee figuren helemaal rechts op de foto: ze zitten losjes, als eigentijdse François Villons, op de rand van het bordes, met hun benen zwaaiend in de ruimte van het eindeloze heelal, en lijken in een andere wereld te vertoeven dan de rest van de groep. Die twee figuren zijn - de lezer heeft het al geraden - Van der Graft en Den Besten. Hun positie op dat bordes is wellicht typerend voor hun optreden in dat gezelschap: Tjerk de Reus geeft een smakelijke beschrijving van allerlei schermutselingen - vooral van dogmatische aard -, waarmee de bijeenkomsten over de samenstelling van het Liedboek voor de kerken indertijd verlevendigd zijn.

Uitvoerige aandacht wordt in Dader van het woord ook besteed aan de opvallende rol die Den Besten vanaf de jaren '50 gespeeld heeft in de toenmalige DDR: in talloze artikelen en toespraken en vooral ook met zijn bloemlezing Deutsche Lyrik auf der anderen Seite wist hij belangstelling te wekken voor wat daar in literaire kring gaande was. In zijn bijdrage hierover schrijft Hans Ester ook over de ingewikkelde positie waarin Den Besten daarbij geregeld kwam te verkeren: temidden van de Westerse publieke opinie die aanvankelijk maar weinig interesse in het artistieke leven van de DDR toonde, en de al te gemakkelijke bewonderaars van een nieuwe maatschappij, die dan in communistisch Oost-Europa gestalte zou hebben gekregen.

Het spreekt vanzelf dat er in dit boek ook een uitvoerige bijdrage is opgenomen over Den Bestens eigen poëzie. In deze studie, ook weer geschreven door Tjerk de Reus, wordt de ontwikkeling hiervan stap voor stap geanalyseerd, maar op de een of andere manier blijk ik voor vele van die gedichten zelf geen gehoor te hebben. Het is me allemaal te omslachtig, te weinig beeldend vaak, te zwaar op de hand. Ook met de religieus geïnspireerde verzen is dat het geval. De geschriften van Kierkegaard, Barth, Miskotte en de moderne existentie-filosofen zullen ongetwijfeld een bevrijdende invloed op Den Besten gehad hebben, zijn poëzie lijkt er zich niet aan ontworsteld te hebben. Er hangt al te dikwijls een drukkende last - en helaas niet van juwelen - om de verleidelijk gevormde hals van de dansende muze. Het hierbij aan die hals gegeven compliment is zeker te-

[p. 91]

recht: de vormgeving van Den Bestens verzen is immers uiterst geraffineerd.

In een andere bijdrage van Tjerk de Reus wordt een uitgebreide en voortreffelijke schets van dit schrijversleven gegeven. Daaruit blijkt opnieuw dat Den Besten niet alleen een man was van het woord, maar vooral ook van de daad. Ik zou nog verder willen gaan: meer dan als dichter is hij naar mijn mening belangrijk geweest als een veelzijdige en stuwende persoonlijkheid, die met zijn inzichten een eigen accent gegeven heeft aan het literaire debat. Bovendien heeft hij zich met elan en geestdrift ingezet voor wat hij zag als waarden die de moeite waard waren. De titel van het boek mag dus wat mij betreft - tenzij het begrip ‘dader’ in dit verband al te ongewenste associaties zou wekken - ook worden omgedraaid.

Piet Calis

Tjerk de Reus (red.), Dader van het woord. Over Ad den Besten, themanummer van Bloknoot, nr. 22, november 1997, 272 blz., f29,90 + porto, besteladres: Noordsingel 51a, 3035 EJ Rotterdam, tel. [phone].

Dr. Piet Calis (1936) woont in Amsterdam, publiceerde onder meer bundels interviews met dichters en de veel gebruikte schoolmethode Onze Literatuur (1983-1984). Hij promoveerde in 1989 bij Kees Fens op Het ondergronds verwachten, de geschiedenis van de belangrijkste literaire jongerentijdschriften tijdens de Tweede Wereldoorlog.