Liter. Jaargang 1

Christelijk literair tijdschrift

[p. 61]

Mance ter Andere en Dirk Zwart
Huurkolom

Een op hol geslagen trekezel

Wat ik nu ga doen is eigenlijk een beetje raar: protest aantekenen tegen een recensie. Maar ik heb de (verkorte) oratie van professor Grootendorst gelezen, in Trouw (26 september 1998). Titel: ‘Crisis in de kritiek’. Laatste zin: ‘Het zou (ook) goed zijn als schrijvers in interviews en stukken van eigen hand vaker het weerwoord zouden geven waar zij recht op hebben.’

Met instemming citeer ik ook een kennelijk met instemming geciteerde uitspraak van Arnon Grunberg: ‘Een criticus die beweert de criteria te kennen waaraan een boek moet voldoen wil het literatuur zijn, is een op hol geslagen trekezel.’

Dat er critici met zulke ideeën zijn, heb ik juist de laatste tijd ervaren. Ik heb bijvoorbeeld stevige gesprekken gehad met een paar journalisten van ‘de grote pers’. Je krijgt dan meteen heel wat vooringenomenheid over de vloer. Sympathieke jongens hoor, ad rem en intelligent, je bent niet zomaar kunstredacteur, maar ook zwaar geïndoctrineerd door de leerstelligheden van het circuitwaarbinnen ze opereren. En het is hun job en hun lot zich daar in onderlinge competitie waarte maken. Heel eng! De noodzaak van een vrije creatieve vorm wordt wel beleden, maar o wee als de gekozen vorm niet spoort met de eigen maatstaven. De ‘salon’-geest is nooit weggeweest.

Die houding meen ik ook op te merken bij de meneer die in dit blad mijn roman Kinderen van Cham besprak. Ik heb niet de behoefte hem zwarter te maken dan hij van zichzelf al is, en als die behoefte er toch een beetje is probeer ik haar te onderdrukken, maar bij hem is er ook dat toontje van ‘ik weet hoe het moet en wee de schrijver die het niet zo doet’. Hij ziet als een inquisiteur op de naleving van zijn dogma toe en zonder aanzien des persoons gaat iedere overtreder op de brandstapel, desnoods tot er geen levend wezen en dus ook geen potentiële zondaar over is.

Maar wat is de taak van een literatuur-recensent? De eventuele lezer informeren over een door hem vóór-gelezen boek. Dat boek, daar gaat het om, dat moet eerlijke aandacht krijgen. Het geven van een persoonlijk oordeel is daarbij onontkoombaar, al moet wel duidelijk zijn, dat het inderdaad (slechts) een persoonlijk oordeel is. Lees ook daar Grootendorst maar eens op na.

[p. 62]

Bij het schrijven van een roman heeft de inhoud, de ‘boodschap’, het primaat. De literaire vorm behoort daaraan dienstbaar te zijn. Voor een onbevooroordeelde recensent geldt ook dat criterium.

In de roman Kinderen van Cham staan de volgende, met elkaar samenhangende, noties centraal:

-	De in de dissertatie van een hoofdpersonage (de antropologe Joyce Andersen) geformuleerde stelling, dat de mens, die naar zijn wezen in alle opzichten betrokken is op gemeenschap en daarin op de gemeenschappelijke Umwelt, per definitie verantwoordelijkheid draagt (‘antwoord geeft’). Hetgeen een universeel geldende gedragsnorm vooronderstelt die aan alle doortraditie bepaalde maatstaven voorafgaat en waarop hij dus aan te spreken is. De daarin uitgedrukte gedachte is fundamenteel voor het verstaan van ‘de boodschap’ van het boek. Die vaste fundering ontbreekt bijvoorbeeld in de door professor Kinneging aangezwengelde discussie over Kwaad en Deugd, in het dagblad Trouw, terwijl daarin juist de oplossing ligt.
-	De belofte van de Thora, dat wie de Wil van de Schepper-Vader doen daardoor zullen leven. Niet voor niets parafraseer ik in het laatste ‘mythologische fragment’ psalm 1. Hoe zou het dóen van de Wil concrete vorm kunnen krijgen in een maatschappelijke structuur? En in hoeverre is zo'n vormgeving in lijn met het christelijke geloof?
-	Het ‘centrale liefdegebod’ interpreteer ik als de conditie van de absolute aandacht. Alleen als er de volstrekte aandacht is voor wat de Schepper-Vader aan structuren in zijn scheppingssamenhang heeft gegeven komt Hijzelf in beeld. In die volstrekteaandachtsrelatie (kusjnoi) kan zich ook ‘openbaring’ voltrekken, want zo alleen kan de Eeuwige zijn boodschap aan ons kwijt en is ontvankelijke afstemming mogelijk. Die gedachte is bijvoorbeeld heel interessant in de discussie rond de opvattingen van professor Kuitert. Ook ten aanzien van de sociale interactie geldt hetzelfde, want die is van dezelfde categorie: aandacht voor de Eeuwige in wat Hij gemaakt heeft impliceert de aandacht voor de medemens.
-	Hoe geven we die attitude daadwerkelijk duurzame maatschappelijke vorm? Kunnen we dat? Of is de belofte van de Thora een loze toezegging, is geloven alleen maar droom en is een betere wereld alleen maar utopie?
-	En hoe zit het met de menselijke vrijheid? Is de essentie daarvan het kunnen kiezen tussen goed en kwaad? Of ligt de authentieke status van de mens juist in de mogelijkheid tot een creatieve keuze ten aanzien van de wijze waarop hij het goede zal doen?
-	Ik plaats tegenover het huidige evolutionistische denken de idee van de geconditioneerde geschapen werkelijkheid.

[p. 63]

Heel zinnige zaken, toch? Uit rechtstreekse reacties van lezers merk ik dat ze indruk maken, dat de communicatie lukt. Mijn recensent lijkt evenwel niet zoveel affiniteit te hebben met zulke grondvragen. Hij hangt zijn summiere weergave van mijn boodschap op aan een losse uitspraak uit 1993.

Geen geestelijke affiniteit, goed, dat moet mogen, maar waarom bespreekt dan uitgerekend hij mijn boek? Liter beschikt toch over meer recensenten?

De literaire vórm deugt niet, vindt mijn criticus. Dat is het probleem en hij heeft toch wel de competentie daarover iets te zeggen? ‘Jammer van de thematiek,’ zegt hij nogal onbeholpen, ‘die bedolven raakt onder zijn eigen gewicht.’

De thematiek en uitgerekend haar(!) gewicht? Ik beloof dat ik mijn best zal doen het letterkundige lesje dat hij mij leest te verstaan.

Maar wat is ook al weer de taak van een recensent? Die informeert de potentiële lezer, die legt een brug. Mijn criticus werpt een blokkade op. Ik protesteer!

Mance ter Andere

Reactie van de trekezel aan de drijver

‘Ze zeggen meneertegen me!’ Mance ter Andere kan mijn naam kennelijk niet meer uit zijn pen krijgen, zo gekwetst is hij. Is hij vergeten dat ik twee van zijn voorgaande boeken uitvoerig en lovend besproken heb? Hij heeft mij toen niet beschuldigd van vooringenomenheid, en heeft zich toen kennelijk geenszins gestoord aan hetfeit dat ik bepaalde maatstaven had over literatuur, waaraan die twee boeken ruim voldeden. Maar nu ik negatief ben over zijn nieuwste boek deugt er opeens niets van mijn oordeel. 't Kan verkeren.

Een paar opmerkingen nog.

Een recensie van een als literair gepresenteerd boek in een literair blad is in de eerste plaats een beoordeling, geen stuk informatievoorziening. Het gaat erom dat een boek op zijn mérites beoordeeld wordt. Het informatieve element is daarbij een vanzelfsprekende bijkomstigheid - mij dunkt dat de lezer van mijn recensie ook zeker een globale indruk van de thematiek van Kinderen van Cham zal hebben gekregen. Dat die thematiek door de schrijver dusdanig was vormgegeven en uitgewerkt dat mij alle lust verging daarop verder in te gaan, staat daar los van.

Natuurlijk is het oordeel van een criticus - hoewel gebaseerd op kennis en erva-

[p. 64]

ring - persoonlijk. Stilistisch is het nogal lelijk om overal ‘m.i.’ of ‘naar mijn mening’ bij te zetten, en daarom wordt dit in de praktijk meestal achterwege gelaten. De meeste lezers van recensies weten echter wel degelijk dat voor zo'n hele recensie ‘vind ik’ geldt. Het gezag dat zij aan zo'n mening toekennen, wordt behalve aan de overtuigingskracht van de recensie zelf ontleend aan andere recensies van de criticus, bijvoorbeeld over vorig werk van dezelfde auteur.

Een merkwaardige visie vind ik dat een criticus die bepaalde opvattingen zou hebben over de kwaliteit van literaire boeken, in het algemeen gesproken ‘vooringenomen’ zou zijn. En wanneer Ter Andere zelf schrijft, dat ‘bij het schrijven van een roman [...] de inhoud, de “boodschap”, het primaat’ boven de - daaraan dienstbare - literaire vorm ‘heeft’, is hij dan niet ‘vooringenomen’? Hij schrijft zelfs: ‘Voor een onbevooroordeelde recensent geldt ook dat criterium.’ Als ik zijn opvatting niet deel, ben ik dus ‘bevooroordeeld’? Wie is hier nu eigenlijk dogmatisch en inquisitorisch?

Afgezien van de gebruikte woorden en formuleringen - de kwestie zelf is interessant: waar gaat het om in een literair werk? Om de inhoud, of om de vorm? Ik ben het met Ter Andere eens, dat het uiteindelijk om de inhoud gaat. Echter, wanneer de inhoud van een boek - hoe interessant of goed bedoeld ook - geen adequate literaire vorm krijgt, dan schiet het boek in literair opzicht tekort, en werpt het zelf als het ware een blokkade op jegens zijn boodschap. Dát is volgens mij het geval bij Kinderen van Cham. Sommige lezers kunnen over zo'n blokkade heenstappen, maar ik kan dat niet. Daarvoor zijn literaire vorm enerzijds en inhoud anderzijds voor mij te sterk met elkaar verweven. Zoals een slechte uitvoering een stuk muziek - dat op zichzelf misschien prachtig is - ‘kapot’ kan maken, kan ook de literaire vormgeving een inhoud - laat ik zeggen: niet tot zijn recht doen komen. Dat heeft volgens mij niet zozeer te maken met het gebruik van een ‘vrije creatieve vorm’ (Ter Andere heeft wel een bijzonder hoge dunk van zichzelf...), die botst met de bekrompen maatstaven van een criticus, alswel met het ontbreken van literaire overtuigingskracht.

Vind ik.

Dirk Zwart