Liter. Jaargang 1

Christelijk literair tijdschrift

[p. 57]

J.K. van Eerbeek niet zijn neefje Jan, ± 1935

Omslagontwerp van de 18-jarige W.G. van de Hulst jr.

J.K. van Eerbeek in zijn Parijse pak, 1937.

[p. 58]

Reyer Kraan
Antiquarisch
J.K. van Eerbeek, Gesloten grenzen. Amsterdam, U.M. Holland, 1935

Ruim zestig jaar geleden verscheen Van Eerbeeks roman Gesloten grenzen. Het boek is mij nog altijd heel dierbaar. Weliswaar is het als tijdsbeeld van de crisisjaren rond 1930 gedateerd. Maar de manier waarop de hoofdpersoon, Derk Jan de Rapper, zich in het leven probeert te handhaven en zijn persoonlijke problemen verwerkt, is dat allerminst. Bovendien heeft Van Eerbeek naar mijn mening met Gesloten grenzen een belangrijke bijdrage geleverd aan de ontwikkeling van een protestants-christelijke letterkunde tussen de beide wereldoorlogen.

Inhoud

Het verhaal is sober. De voornaamste personages in de roman zijn de alleenwonende wees Derk Jan de Rapper, handelsreiziger voor een oliefabriek, en zijn neef Gerard Riezepol, die het maatschappelijk verder heeft gebracht: hij bezit een eigen motor- en rijwielzaak. De neven zijn allebei verliefd op Minke Dönnebrink, de derde belangrijke romanfiguur. Zij is enig kind, opgegroeid in een parvenu-achtig, burgerlijk-geborneerd milieu, een behaagzieke, wispelturige jonge vrouw. Minke geldt als het vriendinnetje van Derk Jan, maar de nogal poenige Gerard valt meer in de smaak bij mevrouw Dönnebrink. Minke speelt met haar minnaars een geraffineerd spel van aantrekken en afstoten; Derk Jan is dus allerminst zeker van haar.

Wanneer Derk Jan vanwege de economische malaise ontslagen wordt bij de oliefabriek, verzwijgt hij dat voor de Dönnebrinks. Als advertentiecolporteur voor een twijfelachtig reclameblad en daarna als employé bij een zwendelmaatschappij probeert hij zich maatschappelijk te handhaven. Hij doorziet al gauw de kwalijke praktijken van zijn werkgever, maar in de concurrentiestrijd om Minke kan hij zijn baan-met-auto onmogelijk missen. Om een schijn van welstand op te houden verduistert hij op een gegeven moment zelfs een flink bedrag.

Wanneer de recherche bij de zwendelmaatschappij een onderzoek instelt, komt ook de fraude van Derk Jan aan het licht. Hij wordt veroordeeld en belandt in de gevangenis. Heel sterk beseft hij in de cel, hoeveel hij van Minke houdt. Eens verschijnt zij hem als een troostend droomvisioen. Maar terwijl hij zijn straf uitzit, trouwt zij met Gerard.

Na de gevangenisperiode komt Derk Jan opnieuw met Minke in aanraking. En juist

[p. 59]

nu zij getrouwd is, laat zij onverholen blijken hoeveel zij {nog} voor Derk Jan voelt. Op het kritieke moment weerstaat Derk Jan echter de verleiding een driehoeksverhouding aan te gaan. Hij aanvaardt een functie elders en vertrekt uit de stad.

Literair experiment

De roman is niet zozeer interessant om het verhaal, maar vooral omdat Van Eerbeek op verschillende manieren, naar vorm en inhoud, vernieuwend te werk wilde gaan. Dat geldt allereerst de karakters, de personages die Van Eerbeek neerzet. De hoofdpersonen Minke en Derk Jan - en met name de laatste - zijn voortdurend ten prooi aan onzekerheid en eenzaamheid. Beiden zijn in tal van situaties innerlijk verscheurd en vinden nergens steun; ze staan er helemaal alleen voor. Vooral bij Derk Jan leidt dat tot een genadeloos zelfonderzoek naar de zuiverheid van zijn gevoelens en motieven, zijn woorden en daden. Integriteit, trouw aan zichzelf, trouw aan zijn overtuiging, - het zijn sleutelwoorden voor Derk Jan. Die worden tot op de kern naar hun waarde en betekenis ontleed, zowel wanneer hij afglijdt in financieel bedrog als wanneer hij besluit niet in het huwelijk van Minke en Gerard in te dringen. Een uitzonderlijke worstelaar, die Derk Jan, een man van de confrontatie, door Van Eerbeek met veel empathie getekend.

Voor de verbeelding van De Rappers tweestrijd en verwarring schuift Van Eerbeek regelmatig op een heel eigen wijze de uiterlijke en de innerlijke realiteit door elkaar. Wat gebeurt op het vlak van de waarneembare feiten en voorvallen wordt dan kunstig verweven met fantasieën en monologue intérieur. Het vraagt om aandachtig en geconcentreerd lezen. Maar Van Eerbeek doet zijn lezers af en toe een handreiking. Wanneer bijvoorbeeld de rivalen Derk Jan en Gerard een poos als kemphanen tegenover elkaar hebben gestaan (p. 45-47), wordt de scène besloten met: ‘Dit zeiden ze elkaar zoo ongeveer zonderte spreken.’ Of wanneer Derk Jan een tijdlang vol twijfel en verlangen op de hei naast Minke heeft gelegen, heet het: ‘Hij heeft geen woord tegen haar gezegd en hij heeft haar alles verteld.’ (p. 57)

Stilistisch experimenteert Van Eerbeek met bepaalde verworvenheden van het expressionisme. Hij gebruikt graag korte, afgebeten, veelal enkelvoudige zinnen. Vooral wanneer Derk Jan in hevige tweestrijd verkeert, werkt dat zeer suggestief. De hortende, stotende verteltrant is dan bijzonder beeldend. Maar daarnaast hanteert Van Eerbeek fraaie, originele beelden, vooral wanneer de existentiële natuurbeleving van Derk Jan wordt weergegeven.

Ter illustratie neem ik de slotscène van de roman over (p. 210-211). Derk Jan vertrekt per trein uit zijn woonplaats; Minke en Gerard doen hem uitgeleide.

[p. 60]

De trein komt aan. Een zware gietijzeren pot op twee vleugels van stoom. De trein staat stil bij de tunnel. Nee. Bij de eerste-klas wachtkamer. Neen, toch bij de tunnel.
- Heb je me niets te zeggen? vraagt Minke met haar oogen, als Gerard bij haar staat en met haar stem, als deze discreet verder weggaat. Nu begrijpt De Rapper pas goed, dat hij weg moet. Een conducteur duwt hem naar binnen. Mag ik voor dit raam staan? Dank u. Gerard is al weer bij de uitgang, maar Minke staat nog bij het portier. Of hij nog wat te zeggen heeft. Ja, knikt hij. Hij houdt de elleboog op de portiersponning, hij heeft de dichte vuist voor de mond. Of hij nog wat te zeggen heeft. Ja, ja, ja. Hij heeft de tanden in de vingers. Minke doet niets dan hem aankijken, aankijken. Ze wacht op zijn antwoord. Hij had dat niet moeten zeggen, dat hij nooit terugkwam, zooeven. Hij slikt. De trein gaat al. Zoo langzaam, hij heeft heelemaal niet vernomen, dat de trein begon te loopen. Hij doet de deur open en springt op het perron. Niet. Dat doet hij niet. Of hij niets meer te zeggen heeft. Hij begint te lachen achter in de keel. Minke loopt mee. Een... vijf stappen. Spreek dan toch...
En hij stottert... Ja, hij heeft nog wat te zeggen, je moet Gerard de groeten van me doen, zegt iemand. Hij, De Rapper. Hij heeft het zelf gezegd. Hij is het, die dat gezegd heeft. Nu steekt Minke de hand op. Ze wuift.
De trein gaat al aardig vlug. De wielen bokken al over de lasschen. Het portier is al dicht. Hij heeft al gewuifd en de trein is de bocht al om.

Geen happy end dus. Minke vervolgt een vreugdeloos huwelijksleven met Gerard. Derk Jan gaat opnieuw de eenzaamheid tegemoet. Ook dat is Van Eerbeek.

Visie op geloof en leven

Derk Jan de Rapper is een echt Van Eerheek-type, een karakter waarmee de auteur zich merkbaar identificeert. Zijn kijk op het leven is weinig optimistisch. Dikwijls is het leven voor hem bijna ondraaglijk zwaar. Geluk is een schaars goed. Overal stuit hij op gesloten grenzen: een vaste baan, een stabiele liefdesrelatie, een dragende geloofsovertuiging liggen onbereikbaar achter de slagboom. Hij voelt zich vaak buitengesloten, ‘nameloos alleen’ (p. 90). Hartstochtelijk observeert hij - met ‘een hoog opgetuigde nieuwsgierigheid’ (p. 206) - de mensen en de samenleving om hem heen. Wat hij waarneemt - bijvoorbeeld in het gedrag van zijn werkgevers en van de familie Dönnebrink -, ervaart hij als raadselachtig, onrechtvaardig, hypocriet. Maar het moet gezegd: ook zijn zelfkritiek is niet mals. Onverbiddelijk schift hij waar en onwaar, eerlijk en oneerlijk in zijn eigen denken en doen. ‘Marchanderen’ komt in zijn woordenboek niet voor.

De Rappers observaties en overpeinzingen richten zich ook op het christelijk geloof. Wat betekent het geloof, met name wanneer een mens in een crisissituatie be-

[p. 61]

landt? Primair is Derk Jan op dit terrein een verbeten zoeker. Wat hijzelf precies gelooft, is niet duidelijk. Een traditioneel gelovige is hij in geen geval. Wanneer hij bijvoorbeeld na zijn ontslag op de oliefabriek ontredderd rondloopt, overpeinst hij vlijmend-kritisch de psalmregel: ‘Zoover het Oosten verwijderd is van het Westen, zoover is Gods goedertierenheid over degenen, die Hem vreezen.’ (p. 114)

Driemaal wordt De Rapper expliciet aangesproken op wat hem vanuit de traditie is aangereikt. Eerst door de politiecommissaris die hem verhoort; daarna door dokter Steen, een arts die hem bezoekt in de gevangenis; en tenslotte door zijn neef Gerard, die hem waarschuwt geen overspel te plegen met Minke. In alle drie de gevallen wijst hij hun benadering beslist af.

De politieman zegt (onder andere): ‘U zult misschien een aardschen rechter om de tuin kunnen leiden; maar de Rechter hierboven kunt u het niet.’ (p. 136) De Rapper heeft meteen het gevoel, dat de ander te gemakkelijk over de zaken praat; dat God erbij wordt gesleept om hem te imponeren en tot een bekentenis te verleiden. Maar ‘hij voelde, dat God meer reëel was voor hem dan voor zijn ondervrager.’ (p. 136)

Het gesprek met dokter Steen in de cel (p. 144-150) spitst zich toe op het thema van zelfhandhaving en overgave. Derk Jan heeft gefraudeerd om overeind te blijven, de bezoekende arts wijst hem op de noodzaak zichzelf te verliezen. ‘Wie zichzelf loslaat, zal zich vinden. Dat is de beteekenis van het kruis van Christus, zei hij. Die zelfhandhaving... - De Rapper dacht, nu sta ik hier, deze mensch zegt iets, waar ik ja op moest zeggen, en ik zeg nee.’ (p. 148) De Rapper wantrouwt de geijkte teksten. ‘Ik weet opeens, dat er geen overleg mogelijk is tusschen ons... Zooals hij het zegt, geloof ik het niet. Een streng afwijzen is er in me. - Ik geloof er wel in, in het kruis van Christus. Maar zooals hij het zegt, is het niet waar. Vooral niet, omdat het voor zijn eigen leven niet waar is. Christus zou tegen mij zeggen, dat ik me moest trachten te handhaven. Op m'n plaats in het leven...’ (p. 149)

Het gesprek tussen de twee neven vindt plaats op initiatief van Gerard. Die komt, na wat inleidende algemeenheden, slechts moeizaam en onhandig terzake. Wanneer hij in dat kader wil gaan argumenteren: ‘Er staat geschreven’, vult Derk Jan meteen sarcastisch aan: ‘Gij zult niet begeeren’ (p. 190). En hij voegt er even later aan toe: ‘Je bent net een boek voor me. Je hebt wel gelijk. Gij zult niet begeeren, staat er. Maar jullie zien de dingen niet. De werkelijkheid niet. Jullie abstraheeren de helft van de feiten en dan plaats je een krachtterm.’ (p. 194/195)

Maar hij het afscheid zegt Gerard toch iets dat Derk Jan raakt. ‘- Je bent er te orthodox voor, zei hij. - Je denkt, dat je je geheel vrijgevochten en gedacht hebt, maar je bent het meer dan ik: orthodox. Je hebt zooiets als een overtuiging. Nu, als je doorzet, breek je daar je beenen over.’ (p. 197)

[p. 62]

De afwijzing van De Rapper geldt steeds het cliché, de gemakkelijke vrome praat. Hij voelt feilloos aan, dat de grote woorden door de ander niet met iedere vezel zijn doorleefd. En met minder neemt De Rapper geen genoegen. Geloof betekent voor hem slechts iets als het, los van de conventie, authentiek en existentieel, in het leven is verankerd.

Zover is hij zelf nog niet. Hij is met God nog niet klaar. Of liever: God is met hem nog niet klaar. Maar Hij heeft Derk Jan wel ‘bij het nekvel’ (p.181). En Gerards waarschuwing werkt door: je breekt er je benen over. Zoveel orthodoxie is er toch in hem geworteld en zozeer is hij gehecht aan integriteit, dat hij met een uiterste geestelijke inspanning besluit Minke los te laten. ‘Het is volbracht, zei hij. Hij wist, dat hij blasfemeerde, maar hij had daar absolutie van op dit oogenblik.’ (p. 208) Eerbied voor het zielenleven van de naaste, respect voor het recht van de ander, trouw aan wat hij in zichzelf onderkent als een geloofsovertuiging, hebben Derk Jan tot zijn beslissing gebracht.

Gesloten grenzen tekent een proces van voortdurende tweestrijd en moeizame loutering. Het is een mooi, gedurfd boek. Geen meesterwerk. Maar voor mij wel een van de zuiverste en origineelste romans uit de protestants-christelijke letterkunde van het interbellum.

Dr. R.G.K. Kraan (1926) is neerlandicus en was directeur van het Instituut VL-VU (Nieuwe Lerarenopleiding). Dissertatie: Ons Tijdschrift 1896-1914 (1962). Hij publiceerde over Van Eerbeek o.a. in Ad Fontes, jrg. 14, nr. 4 en 5 (1967) en in Kritisch literair lexicon (nov. 1997). Hij schreef literatuurkritieken o.a. voor de reeks Uitgelezen.