Liter. Jaargang 1

Christelijk literair tijdschrift

[p. 39]

Piet Los
De rust die niet kwam

Louise is dood. Ze was de zuster van Van Eerbeek. Van Eerbeek is een schrijversnaam. In werkelijkheid heette hij Boss. Net als zijn zuster.

Van Eerbeek schrijft in het verhaal ‘Louise’ over schuld, de schuld van Van Eerbeek. De mogelijkheid bestaat, dat hij schrijft over zijn schuld aan de dood van het meisje, dat Boss heette, net als hij. Maar bij een schrijver weet men het nooit zeker. Er zijn schrijvers die het je kwalijk nemen, als je hun verhalen verslijt voor autobiografie.

Calvinisme

Van Eerbeek vertelt ook over calvinisme en calvinisten. Dat woord heeft alles te maken met de hervormer die in de 16e eeuw leefde. Het is de vraag, of die man zichzelf zou herkennen in het beeld, dat Van Eerbeek van calvinisten schetst. Ongetwijfeld zijn er ook mensen, die zichzelf calvinist noemen en zich toch niet in het geschetste beeld herkennen. Maar het is interessant te weten, wat Van Eerbeek onder calvinisten verstaat. Het is geen vrolijk beeld, maar hij brengt ook grote waardering op voor hen die hij calvinisten noemt. Laten we zijn uitspraken eens op een rij plaatsen.

-	Het calvinisme verdraagt volgens deze romanschrijver de doelstelling van de romanschrijver moeilijk. Het vraagt onderwerping aan de Schrift..., het ontkent dat de romanschrijver het recht heeft op onderzoek, op de in Frage stellung (blz. 27).
-	Hitler en Stalin zijn, volgens Van Eerbeek, neo-calvinisten, zij het zonder zieners en profeten. De Schriften zijn pas waar in de ziener, die zich aan de Schrift dient te onderwerpen, aldus Van Eerbeek (blz. 27).
-	Hij beweert dat niemand het calvinisme meer kan waarderen dan hij (blz. 27).
-	Wij calvinisten hebben, zegt Van Eerbeek, een rotsvast beproefde levensopvatting en wij hebben er een flinke prijs voor betaald. Hij vertelt dit naar aanleiding van zijn heimwee naar zijn overgebleven familie. Men zou hieruit kunnen afleiden, dat hij zichzelf tot de calvinisten rekent (blz. 29).
-	Onmiddellijk daarop vertelt hij, dat hij makkelijk al de feilen van het calvinisme zou kunnen laten zien aan de hand van feiten en dat deze leer ekel in hem wekt. Het is een bittere drank, die hij nodig heeft. Tegelijk noemt hij het een afgrijselijk rotsblok dat ver-

[p. 40]

	morzelt en mensen aan het rigorisme van die leer doet te gronde gaan. Hij wijst in dit verband op ziekenhuizen, gevangenissen en zenuwinrichtingen (blz. 29).
-	Toch wil hij het hechte gebouw dat goede dienst doet, niet vernielen. Hij identificeert het calvinisme met het orthodoxe christendom en zegt, dat Holland misschien pas later zal begrijpen, wat het aan de orthodoxie te danken heeft. En als ik hem goed begrijp, noemt hij heel wat kritiek op die orthodoxie geklungel en lapzwanzerij (blz. 29).
-	Zijn eigen kritiek op het calvinisme is dat het te weinig ruimte laat voor vreugde en dat het het aardse al te zeer als zondig beschouwt en dat de vrouw daar wel eens de dupe van wordt (blz. 29).
-	Een calvinist, op deze plaats geïdentificeerd met de middenstander, geeft nooit uiting aan zijn gevoelens. ‘Bij ons,’ zegt hij, en ik meen dat hij weer de calvinisten op het oog heeft, ‘geeft men zijn innerlijk nooit prijs.’ En op dat punt meent hij blijkbaar, dat hij zelf anders is (blz. 30). Hij vraagt zich af wat dit ras, deze verbeten vechters, die calvinisten, stuk voor stuk zijn, bezielt, dat ze zo moeilijk praten over wat in hen leeft, ze weten geen raad met hun hart en hij heeft hen om hun gesloten masker vaak vervloekt (blz. 31).
-	Hij verwijt het calvinisme, nu geïdentificeerd met het christendom, niets als hij de ziekte van zijn zuster fataal ziet worden, zegt zelfs, dat het minder fouten heeft dan andere wereldbeschouwingen omdat het serieuzer is. En toch heeft het fouten: het ontbreken van plezier (blz. 37).
-	Ten slotte verwijt hij het calvinisme, dat het voor de Catherinette, de partnerloze vrouw die de 25 is gepasseerd, niets anders doet dan zeggen: Ga heen en word warm (blz. 37).

In deze citaten geeft hij nu eens kritiek, dan weer waardering. Soms blijkt Van Eerbeek zichzelf als calvinist te beschouwen en soms neemt hij afstand van datgene wat hij calvinisme noemt.

Een zo ernstig ambivalente houding tegenover levenswaarden, die men heeft aangereikt gekregen of zelf ontworpen heeft en waaraan men zich enerzijds als laatste strohalm vastklampt terwijl men diezelfde houvast hartgrondig afwijst, is niet bevorderlijk voor de geestelijke en lichamelijke gezondheid. En het verschil tussen deze beide soorten hygiëne is nauwelijks meer dan een haar breed, minder zelfs, omdat een mens een eenheid is.

Hoe zoiets in zijn werk gaat, beschrijft hij aan de hand van de ziekte van zijn zuster. Misschien is zijn schuld aan haar lijden aanwijsbaar groot, en hij noemt heel wat redenen om zichzelf verwijten te maken.

[p. 41]

Zelfverwijten

-	Allereerst vertelt hij, hoe hij thuis als heiden werd beschouwd, terwijl hij toch over zijn kritische houding bewust zweeg. Hij durfde de verantwoording niet aan om volgelingen te maken en hij was bang voor ongelukken, die toch gebeurd zijn. Hij wilde de anderen hun rust niet ontnemen. Daarom heeft hij alle jaren dat hij thuis was, zijn mond gehouden. Intussen was zijn bestaan wel een dreigement. Anders had men in hem geen heiden gezien. Ook zonder spreken en schrijven geeft een mens non-verbale signalen af, maar men kan hem niets maken als hij niets zegt.
-	Geheel in tegenspraak met die bescherming van zijn omgeving is zijn onzalige gedachte, zijn zuster te vragen zijn werk te typen. Onvermijdelijk moest zij daardoor wel met zijn ideeën geconfronteerd worden en als ik me niet vergis, was zij daarvoor extra gevoelig. Van Eerbeek gelooft dat Louise zijn opvattingen tegen die van zijn vader en de kerk ging afwegen. Kennelijk nam hij voor haar in zekere zin de plaats van haar vader in. Hij was het, die haar adviseerde over haar muziek, zij het zonder resultaat. Op het moment dat Van Eerbeek dit schrijft (1937) is het meisje vijf jaar dood. Het boek, dat ze getypt zou hebben, moet dus Lichting '18 zijn geweest, een somber relaas van de levensgang van Toon Homan, die weinig vreugde beleeft aan zijn geloof en wiens verloving met Liesbeth Maas zo bloedeloos is, dat ik me afvraag of dat meisje niet evenveel op Louise lijkt als Toon op Van Eerbeek.
-	Een derde zelfverwijt vindt hij in een brief waarin hij zich blootgaf en die zijn zuster in handen kreeg. Ik kom daar op terug.
-	Een volgend punt dat hij zichzelf verwijt, is de kus die hij haar in deze droeve omstandigheden gegeven heeft. Zijn liefde heeft haar kwaad gedaan. Wie in zulke droeve omstandigheden komt, moet volgens hem alle emotie ontwijken, liegen, ontkennen, beheersen en geruststellen. Het blijkt trouwens de enige kus, die hij haar gegeven heeft.
-	En ten slotte neemt hij het zich kwalijk, dat hij misschien de enige was, die haar had kunnen helpen en het blijkbaar niet heeft gedaan.

Als ik hen beiden met elkaar vergelijk, is het of de een zichzelf in de ander ontdekte; de sterkste van de twee - de broer - heeft zijn zuster ternauwernood overleefd, terwijl hij haar meesleepte in de wanhoop, die de ambivalentie hem bezorgde.

Verwantschap

Van Eerbeek moet erg verwant aan Louise geweest zijn. Ook zij vertoont sterke ambivalentie: ze houdt van haar vader en verafschuwt hem. Ze was een weinig scheefgegroeid en droeg een zwaar corset. Ik ben geneigd, om hierin bij deze schrijver een al of niet be-

[p. 42]

wuste symboliek te zien. Was ook Van Eerbeek niet scheefgegroeid door wat hij als calvinisme beschouwde en hield hij zich uiterlijk niet met geweld in het gareel? Legde ook bij hem een liefhebbende hand niet een kleed over het harnas, toen het eenmaal op de stoel naast het bed lag?

Ik veronderstel dit, omdat er een brief bestond, die aan iemand van de familie bekend was die die brief lange tijd verdonkeremaand heeft, kennelijk om Van Eerbeek te beschermen. Die brief bevatte een soort dialoog tussen Van Eerbeek en zijn vader over het gebed. Deze brief had Louise toch in handen gekregen en geopend en toen ze die gelezen had, was ze in de war. Van Eerbeek heeft onmiddellijk die brief vernietigd, maar het kwaad was geschied.

Het gaat allemaal over Louise, maar zoals Van Eerbeek haar beschrijft, beschrijft hij zichzelf. Ik vraag me af, of hij haar niet gezien heeft als zijn ‘onderbewuste’.

Louise was door en door vroom, orthodox godsdienstig in alles. Maar dat was hij toch in wezen ook. Hij had zijn waarheidsziekte, zoals hij het noemt en zij haar authenticiteit. Wat is het verschil?

Zij was scherper dan hij. Hoe scherp was hij onder zijn literaire masker? Haar hekel thuis was groter dan de zijne, tot een lichamelijke aversie. Men leze Lichting '18 om te ontdekken, wat zijn hekel inhield.

Alleen door zwijgen, door ontkennen en door verdringing is schijnbaar een wankel evenwicht bewaard. Het is de vraag, of al de momenten, die Van Eerbeek zich verwijt, voldoende zijn om een duidelijke vorm van krankzinnigheid te veroorzaken. Maar het kunnen evenzovele aanleidingen geweest zijn.

Mogelijk is het gebrek aan onderlinge openheid in het ouderlijk gezin de oorzaak geweest, dat men zich tegenover elkaar nooit heeft uitgesproken en zichzelf en elkander heeft beschermd. Maar het gaat me te ver om dat calvinisme te noemen.

Wanneer Van Eerbeek in zijn kritiek op het calvinisme bijval vindt bij velen die niets van het calvinisme weten, evenals bij hen die er tegen beter weten in een karikatuur van hebben gemaakt, is dat niet zijn schuld. Zijn fout lijkt me, dat hij het calvinisme gelijk stelt aan het eigen, ongetwijfeld ten dele calvinistische milieu.

Piet Los (1924) woont in Hooglanderveen en is psychiater. Poëzie: Wijnazijn (1978), Een bromvlieg in de winter (1986). Verhalend proza: Spiegelbeelden (1992), Dood meisje en andere verhalen (1996). Pastorale lezingen: Onder anderen (1992), Van gelijke beweging als wij (1995).