Liter. Jaargang 1

Christelijk literair tijdschrift

[p. 86]

[2] Miskotte en Thomas Mann

Hoewel er al veel studie is verricht naar de rijke erfenis van K.H. Miskotte (1894-1976), is er nooit eerder een proefschrift verschenen dat zich specifiek richt op de letterkundige kant van Miskottes werk. Weliswaar besteedde G.G. de Kruijff in zijn dissertatie, Heiden, jood en christen (1983) aandacht aan de betekenis van het werk van Franz Kafka voor Miskotte, maar zijn uitgangspunt was theologisch. Evert Jan de Wijer heeft voor zijn studie van Miskotte een literair uitgangspunt gekozen: Miskottes omgang met het werk van Thomas Mann. Specifieker: De Wijer neemt zijn vertrekpunt bij de literaire opstellen die Miskotte schreef over de grote roman De Toverberg.

Op verschillende momenten in zijn leven heeft Miskotte zich uitgesproken over het werk van Mann. Allereerst houdt Miskotte in de jaren twintig een lezing over Thomas Mann's werk, hij publiceert in Eltheto, het blad van de Nederlandse Christen Studenten Vereniging, een tweetal artikelen over De Toverberg. Rond deze tijd brengt Miskotte een bezoek aan Thomas Mann in München. Over de inhoud van dit gesprek is jammer genoeg niets bekend. Ook de dagboeken doen geen verslag. In de jaren vijftig pas spreekt Miskotte zich opnieuw uit over Thomas Mann. In het mede door hem opgerichte tijdschrift In de waagschaal wijdt hij een viertal artikelen aan Thomas Mann en diens roman. Aan de hand van deze artikelen gaat De Wijer na hoe de cultuurkritiek van Miskotte zich ontwikkeld heeft. Hoewel Miskotte al direct het grote belang van Mann's werk inzag, heeft de visie op de Europese cultuur die in De Toverberg ontvouwd wordt, gedurende zijn leven aan betekenis gewonnen.

De grote roman van Thomas Mann zag Miskotte als de zwanenzang van de negentiende-eeuwse cultuur. Het idealisme, de grote, overkoepelende verhalen waarin de mensheid geloofde en zich veilig wist, was na de Eerste Wereldoorlog aan zijn eind gekomen. In de onzekerheid die deze schuivende panelen in de Europese geest met zich meebrengen, zocht Miskotte een antwoord op de vraag ‘Hoe te leven?’. Mann maakte Miskotte duidelijk dat vooruitgangsdenken en humanisme dat niet op een hogere orde rust of gevoed wordt uit een metafysische bron, net als een accu plotseling leeg kan blijken. Dit idealisme zal dus niet opgewassen zijn tegen een uitbarsting van onmenselijkheid, wat duidelijk bleek tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het burgerlijke idealisme en humanisme had geen enkele weerbaarheid tegen de barbarij van Hitler-Duitsland.

[p. 87]

Naast dit denken, samengebald in de figuur van Settembrini, staat in Mann's boek de figuur van Leo Naphta. Deze symboliseert het heidense denken. Dit heidense denken staat voor een religieuze verering van het bestaande. Hier leent het Duitse nazisme zich als voorbeeld: door de verering van het eigen ras, van bloed en bodem komen krachten vrij die het humanum bedreigen. Tegenover deze twee wijzen-van-zijn staat in Mann's roman de figuur van Hans Castorp, die de gevaren van beide doorziet. Miskotte wist zich geïnspireerd door Castorp. Toch besefte Miskotte, vooral in en na de oorlog, hoe langer hoe duidelijker, dat hij alleen door zich voortdurend te laten gezeggen en leiden door het Woord van God, weerbaarheid kon ontvangen om te staan in de chaos en het rumoer van de twintigste eeuw. Een signaal voor deze nadruk op het lezen van de bijbel is de verschijning van Miskottes Bijbels abc.

Dit is de hoofdlijn van De Wijers betoog, aan de hand waarvan hij door middel van een veelheid aan zijsporen de cultuurkritiek van Miskotte in kaart brengt. Zo belandt De Wijer al snel bij de theoloog A.A. van Ruler, wiens opvattingen over theocratie veel weerstand opriepen bij Miskotte. Hij beoordeelde Van Rulers denken als een vorm van het ‘ongebroken heidendom’ dat in de figuur Naphta uit De Toverberg manifest is. Expliciet legde Miskotte een verband tussen Naphta en het theocratisch denken in een theologisch opstel. Via o.a. Miskottes kerkelijke bemoeienissen rond naoorlogse synodale geschriften, komt De Wijer aan bij Miskotte en het idealistisch humanisme. Hier komen o.a. de confrontaties van Miskotte met Vestdijk, Kafka en Gunning ter sprake. Interessant is De Wijers bespreking van Miskottes lezingen (1922 tot 1943) die zijn afwijzing van een humanisme zonder God aan de orde stellen.

Miskottes groeiende reserve jegens menselijk activisme loopt parallel met zijn veranderende visie op het werk van Henriëtte Roland Holst. De Wijer laat Miskottes publicaties over deze socialistische dichteres liggen, maar het verband ligt voor het grijpen. Miskotte benadrukte steeds sterker het onderscheid tussen het bijbels denken en de bijbelse verwachting enerzijds en het socialisme en humanisme anderzijds. Dat leidttot een grotere distantie ten opzichte van de socialistische poëzie van Roland Holst. In de verschillende uitgaven van zijn boek over Roland Holst, Messiaansch verlangen, wordt deze groeiende reserve zichtbaar. Toch bleef Miskotte het werk van onder anderen Henriëtte Roland Holst zien als een ‘afglans van de Openbaring’. Hij schrijft, in de voor hem kenmerkende barokke taal:

Het lijden, hier bedoeld, onderstelt de verontrusting van het Woord Gods, in welke duizendvoudige gebrokenheid, zijdelingse echo's, vergesponnen afleiding, dit zich moge voordoen aan de bewuste of onbewuste, persoonlijke of maatschappelijke herinnering. Dit leed is, cru gezegd, in Indië niet denkbaar, noch in China, noch ergens ter wereld, tenzij er de voetprent van Israël staat.

[p. 88]

Dat maakt Miskotte nu zo'n boeiend denker: hij plaatst literatuur in het dynamische perspectief van de culturele omwentelingen van zijn tijd. Hij legt verbanden tussen de literatuur, de filosofie, het joodse denken (Buber en Rosenzweig) en de theologie, op een verbijsterend knappe manier. In zijn preken bijvoorbeeld laat hij het existentialisme volop aan het woord, op de kansel citeert hij (uit het hoofd) poëzie van Adwaita, Leopold, Van der Graft. Tegelijk laat hij met een machtig gebaar de rijkdom van het Woord oplichten, wat overigens niet betekent dat de tegenstemmen tot zwijgen gedwongen worden.

Miskottes originaliteit en denkkracht hebben velen geïnspireerd. Zijn Verzameld Werk kan vanwege de blijvende belangstelling worden uitgegeven en proefschriften over zijn werk blijven verschijnen (er zijn er nog diverse in de maak, o.a. over Miskottes verhouding tot Friedrich Nietzsche en tot Franz Rosenzweig). Ook het thema Miskotte en de literatuur verdient - ook na de Wijers onderzoek - minstens een dissertatie. De verschijning van het deel van het Verzameld Werk met Miskottes literaire opstellen, zal dat naar verwachting duidelijk maken. Het is in elk geval verheugend dat De Wijars dissertatie aan de rij Miskotte-studies toegevoegd kan worden. Miskottes verhouding tot de zich ontstuimig ontwikkelende twintigste-eeuwse cultuur heeft De Wijer knap en trefzeker in beeld gebracht, rijk gedocumenteerd vanuit de Europese literatuur en een veelheid aan theologische en filosofische studies. Het vele gebruik dat De Wijer gemaakt heeft van Miskottes dagboeken (zowel van de gepubliceerde als van de ongepubliceerde) maakt het boek in biografisch opzicht bijzonder boeiend en waardevol.

Tjerk de Reus

Evert Jan de Wijer, De Naam op de Toverberg. De denkfiguren uit Thomas Manns ‘Zauberberg’ als transparanten voor de cultuurkritiek van K.H. Miskotte (proefschrift Leiden), Kok Kampen, 359 blz., f67,50.

Tjerk de Reus (1971) woont in Bilthoven en is neerlandicus. Hij werkt als leraar Nederlands in Amersfoort en is literatuurmedewerker van Koers.