Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 32

[p. 172]

Even met de kont op reis
‘Reizen’ als vertelstructuur in het werk van Joke van Leeuwen
Joke Linders

Buiten hoorde ze Mos heen en weer lopen. Dat deed hij vaak, omdat hij niet goed stil kon zitten. ‘Even met de kont op reis,’ zei hij dan. Ze hoorde hem ritselend tegen de struiken plassen. Ze plasten altijd buiten want ze hadden geen wc. ‘Even ritselen,’ zeiden ze dan. Bobbel vond het fijn als ze met zijn drieën tegelijk ritselden, dan hoorden ze bij elkaar.
(Joke van Leeuwen, Het verhaal van Bobbel die in een bakfiets woonde en rijk wilde worden, 1987)

En zo is niets wat het lijkt. Ik las het verhaal van Bobbel die in een bakfiets woonde kort na verschijning in 1987 en werd daar erg vrolijk van. Wat een verrukkelijke manier van kijken en zo inspirerend van taal. Wie in een bakfiets woont, ziet de wereld natuurlijk met andere ogen. Logisch maar je moet het wel bedenken.

In datzelfde jaar publiceerde uitgeverij Querido een jeugdsalamander met essays over en fragmenten uit hun kinderboekenfonds - Annie M.G. Schmidt, Guus Kuijer, Jean de Brunhoff, Gerard Brands... Even met de kont op reis heette het. Op het omslag een tekening van Joke van Leeuwen.

Een jongen of meisje, diep verzonken in een boek, loopt over een boog van opengeslagen boeken (een wereldbol?) waar blaadjes uitvallen en bekende verhaalfiguren. De ondertitel luidde Avonturen met kinderboeken. Door die toevoeging en de illustratie van Joke van Leeuwen nestelde Even met de kont op reis in mijn hoofd

[p. 173]

als een metafoor voor reizen en avonturen beleven. Hoe kan dat? In het bewuste fragment wordt toch alleen maar een plasje gedaan?

Sinds Dick Swaab zijn bevindingen over het brein(< bra(e)gen) publiceerde (2010), weten we dat ook zoiets rustigs als lezen een ingewikkelde aangelegenheid is. De occipitale of achterhoofdskwab verwerkt de visuele informatie - woorden, letters en kenmerken van de letters - waarna de frontale kwab van de hersenschors, ook wel neocortex genoemd, de betekenis probeert te ontrafelen door de visuele informatie te verbinden met wat de eigenaar van het hoofd al weet of kent. Klinkt overzichtelijk maar verklaart op geen enkele manier hoe dat ‘weten of kennen’ in zijn werk gaat. Waarschijnlijk geven de brokjes informatie zich alleen gewonnen als je je fantasie erop los laat, zoals in De man die zijn vrouw voor een hoed hield van Oliver Sacks. Langs omwegen in ieder geval.

Lezen en schrijven zijn als de kronkels in onze hersenen. Je weet waar je heen wilt, maar komt onderweg van alles tegen wat weer andere beelden of herinneringen of vragen oproept en voor je het beseft, ben je onderweg. Neem Aap en Beer, de twee hoofdfiguren uit een gelijknamig eerste leesboekje van Wim Hofman.

Op een dag zei Beer: ‘Ik blijf hier niet meer. Ik houd het niet meer uit. Ik ga weg. Ik ga op reis.’
‘Waar ga je heen?’ vroeg Aap.
‘Dat weet ik nog niet,’ zei Beer. ‘Ik ga die kant uit.’
(Uit: Aap en Beer van Wim Hofman)

Als reizen een vorm van zoeken is - naar geluk, een schat, het onbekende, de ander of wat het toeval brengen moge - dan zijn ook lezen en schrijven vormen van op weg gaan, kijken, waarnemen, ervaren, vergelijken, je verhouden tot wat je tegenkomt, het verwachte en het onverwachte, jezelf en de ander.

Zijn we er al bijna?’, vroeg Kikker.
‘Waar?’, antwoordde Rat.
‘Nou, bij de horizon.’
‘Hoe kan dat nou!’, zei Rat ongeduldig. ‘We zijn nog vlak bij huis.’
(Uit: Kikker en de horizon van Max Velthuijs)

[p. 174]

Veel klassieke verhalen, of ze nu geschreven zijn met het oog op grote dan wel kleine mensen, gebruiken de reis als stuwende kracht voor wat de auteur wil zeggen of laten zien. Dat geldt voor zulke klassiekers als Gullivers reizen, Robinson Crusoë, De reis van Sinte Brandaan, De Odyssee, Mark Twain, Alleen op de wereld, De wonderbaarlijke reis van Nils Holgersson, In tachtig dagen om de wereld, Alice in wonderland... maar ook voor moderne vertellingen als De dans van de drummers, Verkocht, Het hanengevecht van Hans Hagen en Bobbel die in een bakfiets woonde en rijk wilde worden van Joke van Leeuwen. Deze veel gelauwerde kunstenares stuurt haar verhaalfiguren graag ‘met de kont op reis’ en dat werkt anders dan bij het kijken naar televisieprogramma's als ‘Bestemming onbekend’ of ‘Op reis met Erica’. Je hebt er meer verbeeldingskracht voor nodig.

Het veelzijdige en omvangrijke oeuvre van Joke van Leeuwen is één grote reis of ontdekkingstocht. Vanaf De metro van Magnus tot en met Wijd weg, Toen mijn vader een struik werd en Feest van het begin, de roman voor volwassenen waarvoor ze in 2013 de Ako Literatuurprijs kreeg. Haar helden en heldinnen (doorgaans meer vrouwen dan mannen) reizen onder de grond, door de lucht, met een bakfiets of een buitenboordmotor, te voet en denkbeeldig. Reizen als een vorm van leven.

Ze zaten krap, met drie mensen in één bakfiets. Maar ze hadden altijd ander uitzicht achter de ramen, want ze waren altijd onderweg. Ze waren onderweg omdat ze ergens heen wilden om er daarna weer vandaan te kunnen gaan, of omdat ze waren weggejaagd, of omdat de lampen in de bak moesten branden. Die brandden alleen als iemand aan het fietsen was. (Uit: Bobbel van Joke van Leeuwen)

Als vierde kind in een domineesgezin raakte Joke van Leeuwen al vroeg vertrouwd met het Kanaäns en de cultuur van het land of de streek waar haar vader was beroepen, Nederland en België, de Randstad en Limburg. Geboren in Den Haag (1952) verhuisde zij op twaalfjarige leeftijd naar Brussel. ‘Op een dag kregen we, voor mijn gevoel geheel onverwacht, te horen hoe ons land zich had bevrijd van de Hollanders. In mijn subjectieve herinnering keek de hele klas naar mij. Ik bloosde heftig, en nog wekenlang, als ergens plotseling het woord Hollander viel, kleurde ik zonder te willen.’ Die verwarring heeft de

[p. 175]

richting van haar leven en werk bepaald. Was ze nu een Hollandse of een Vlaamse? Iemand die aardig kon tekenen, een fantast, een aanstelster of een acteur? Een schrijfster of een cabaretière? Een filosofe of een historica? Een kind of een volwassene? Een moeder of een dochter?

Na een opleiding grafisch tekenen aan de kunstacademies van Antwerpen en Brussel, won ze in 1978 het Camarettenfestival voor jong (cabaret)talent in Delft. Kort daarna scoorde ze met Een huis met zeven kamers zowel een Gouden Penseel voor de illustraties als een Zilveren Griffel voor de tekst. Haar uitgever zetelt in Amsterdam, zelf woont en werkt ze liever in Antwerpen.

Schrijven, tekenen, dichten, zingen, acteren, alles wat zij doet of laat, staat in het teken van ontdekken, de kern van alle dingen blootleggen: van vriendschap en liefde, van het begin en het einde, van taal en de verhouding tussen mensen, kinderen en volwassenen. Grote mensen mogen dan de taak hebben kleine mensen veiligheid te bieden en normen te stellen, in wezen verschillen ze nauwelijks van elkaar. Volwassenen hebben hooguit iets meer levenservaring. ‘In literatuur voor volwassen schrijf je vanuit personages met een andere leertijd, maar er is een bepaalde toon die ik wil houden die ook in mijn kinderboeken zit, iets van het groteske, subversieve. Dat perspectief hoeft niet vanuit een kind te zijn, maar wel altijd van onderaf, vanaf de zijlijn. Je kunt je pas verwonderen als je je bevindt op een plaats die niet in het midden is, maar juist enigszins aan de kant. Daar woon ik ook trouwens.’

Opzij, oningekapseld, eigenzinnig, het zijn woorden en begrippen die Joke van Leeuwen bij uitstek typeren, juist omdat de kant van het kind haar zo dierbaar is. ‘Een kind is nog maar net aan zijn reis begonnen. Het beleeft alles voor het eerst, vanuit de verwondering. Zo'n houding heeft invloed op je stijl van schrijven. Die kan niet verheven of barok zijn, maar moet iets springerigs houden. Je gedachten moeten onverwachte sprongetjes blijven maken en zeker geen vastgelegde routes volgen.’

En dat sluit dan weer naadloos aan op haar ervaringen met allerlei soorten mensen van allerlei afkomst en religie. Juist omdat ze van kinds af aan vertrouwd was met muziek en toneel, met tekenen en schrijven, met katholieken en protestanten heeft Joke van Leeuwen een bloedhekel aan hokjes en begrenzingen. Ze laat zich nergens instoppen, niet in het hokje voor meisjes en ook niet in dat van de kinderboekenschrijver of illustrator. Ze wil zich wel onderscheiden van anderen, bewust worden van haar eigenheid, maar niet

[p. 176]

ingedeeld worden. Die attitude spreekt uit al haar boeken, in ieder woord dat zij kiest en iedere lijn die ze tekent.

Verwondering is vragen stellen, associëren, van het ene beeld naar het andere stappen. Dat geldt voor reisgenoten als Alice, Pinokkio en Minoes, maar ook voor Van Leeuwens Iep!. Niets is wat het lijkt. Iep bijvoorbeeld heeft vleugeltjes en pootjes die op beentjes lijken, kleine beentjes met kleine teentjes en kleine nageltjes op die teentjes en een klein pietseltje aarde onder die nageltjes op die teentjes aan die beentjes. Een engeltje uit de hemel, denken Warre en Tine. Een vondeling die half mens en half vogel is. Maar het ademt en het piept. Omdat Tine en Warre al zo lang naar een kindje verlangen, besluiten ze hun viegeltje te houden en heel goed voor haar te zorgen. Een verhaal dus over de wonderen van de schepping, de noodzaak van belangeloze liefde en het volgen van je eigen weg, een drang die iedereen kent, maar pijnlijke consequenties kan hebben. Als Viegeltje op een dag naar het zonnige zuiden trekt zonder ‘dag’ te zeggen, kunnen Tine en Warre dat maar moeilijk begrijpen. Ze hebben toch altijd goed voor haar gezorgd!

Ze besluiten hun kindje te gaan zoeken, maar komen onderweg de vreemdste vogels tegen: een meisje met een drukke vader, een mensenredder en een jongen die altijd aan spoken en geesten moet denken. Zoeken is ontmoeten, ontdekken, avonturieren. Door de confrontatie met andere dolenden ontdekken Warre en Tine dat je maar het beste daar kan zijn waar je hoort. Voor Viegeltje is dat het warme zuiden, voor Tine het noorden waar ‘het best warm kon zijn als het niet koud was’. Voor Warre is turen in de verte de ideale toestand. En zo hebben alle dingen en mensen en situaties twee kanten.

Loetje had in haar eigen land nog nooit iemand gezien met vleugels. Maar het verbaasde haar niets dat het bestond. Ze wist van de televisie dat er mensen waren die van een man een vrouw konden maken en andersom. En dat ze perziken en pruimen helemaal door elkaar heen konden laten groeien. En misschien bijvoorbeeld ook wel bessen en appels. Dan kreeg je beppels of bapsels of zoiets.
(Uit: Iep! van Joke van Leeuwen)

[p. 177]

Als lezer van Joke van Leeuwens boeken ben je ook altijd onderweg, van het ene woord naar de andere duiding. Alles aan Iep! is verrassend, geestig, oorspronkelijk. Tussen de absurditeiten door krijgt de lezer begrip voor de rare snoeshanen van deze wereld en gaat zij misschien een beetje meer van zichzelf houden. Zo'n boek had ik als kind graag willen lezen. Als volwassene pakte het me niet minder bij de lurven.

Ik kan hier onmogelijk alle reizen van Joke van Leeuwen volgen. Ze maakte er meer dan zestig en allemaal kregen ze opvallende, tegendraadse, anders dan andere titels mee. Maar een uitzondering maak ik graag voor Waarom een buitenboordmotor eenzaam is en waarom je Jansen heet als je Jansen heet en waarom eieren vroeger geen eieren waren en waarom we geen zeventigduizend letters nodig hebben en nog veel meer over de taal die je nu leest. Niet een typisch of specifiek kinderboek, want gemaakt in opdracht van de Stichting Ons Erfdeel, wel het boek met de langste en meest tot de verbeelding sprekende titel die ik ken. Het warmgele omslag met roodbruine letters en de gekke tekeningetjes binnenin fungeren als reisgids en verleiding. Kom kijken en ontdek zelf wat er allemaal te zien is. Zeven zwevende scheve neven, een oerknoedel die een tijdmeter of meetlint blijkt te zijn waarop de mensheid het allerlaatste plekje is toebedeeld.

Alles wat er is, moet ooit zijn begonnen. De westenwind, de bergen, het zingen van de vogels, de Nederlandse taal, het bakken van brood.
Het begon omdat er ergens iets bijna onmerkbaar veranderde, omdat er iets heel langzaam verschoof,
omdat er iets gezocht werd dat er nog niet was,
omdat iemand iets kon wat niemand daarvoor kon,
omdat er honger was of nieuwsgierigheid
of omdat het gebeurde zoals het gebeurde en niemand het tegenhield.

Het reizen van Joke van Leeuwen is nooit saai of ingewikkeld, maar altijd uitdagend, vooral in talig opzicht. Door een geraffineerde combinatie van letterlijk en figuurlijk, zin en onzin, heden en verleden, tekst en beeld, binnenen buiten tovert zij werelden tevoorschijn die nieuw zijn en bekend tegelijk. Lezen is leven is zoeken is ondernemen is je eigen weg gaan tegen de stroom of de trend van de tijd in, anders durven zijn.