Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 32

[p. 136]

Schiereilanden
Over Lampje van Annet Schaap
Jeroen Dera

Lampje, het inmiddels gelauwerde debuut van Annet Schaap (dat wil zeggen: als schrijver, want in het verleden voorzag ze tal van jeugdromans van illustraties), begint met een even rake als betekenisvolle zin: ‘Een eiland dat nog een beetje vastzit aan het vasteland, als een losse tand aan een draadje, heet een schiereiland’ (p. 8). Het is niet voor niets dat Schaaps personages op zo'n schiereiland leven: protagonist Lampje en haar vader Augustus, vuurtorenwachter van beroep, zijn weliswaar onderdeel van de gemeenschap, maar ze vallen er ook goeddeels buiten - alsof ze losse tanden zijn waarvan het draadje elk moment kan doorknappen. Lampje is immers een meisje dat niet naar school gaat (ze is er slechts twee weken geweest, waardoor ze alleen de letter E kent) en Augustus is na de dood van zijn vrouw aan de drank geraakt, met als gevolg dat hij nog nauwelijks onder de mensen komt.

Met het schiereiland zet Schaap haar eerste kinderboek dus in op een hoog metaforisch niveau. Dat het beeld zo mooi verbonden kan worden aan de plaats van de personages in de gemeenschap, is veelzeggend voor de thematiek van Lampje. Voor mij is dit een jeugdboek dat in essentie gaat over fundamentele maatschappelijke vragen: hoe gaan we om met verschoppelingen in onze maatschappij, met outcasts, met datgene wat niet past in de kaders van wat we normaal vinden?

Om die kwesties te onderzoeken, kiest Schaap voor een sprookjesachtige plot die zich vermoedelijk afspeelt in de beginjaren van de moderniteit - er wordt betaald met kwartjes en een fotograaf was nog een curiosum, ‘met zo'n machine bij zich, onder zo'n doek’(p. 264). De centrale figuur is

[p. 137]

Lampje, eigenlijk Emilia geheten (naar haar moeder), die uitgerekend als er een zware storm overtrekt geen lucifers heeft gehaald om de vuurtoren mee aan te steken. Zelf wijt ze het aan die eeuwige vergeetachtigheid, al zou je misschien eerder moeten zeggen dat dit meisje aan het verlies van haar moeder niet alleen rouw heeft overgehouden, maar ook een zorgtaak tegenover haar alcoholistische vader die simpelweg te veel gevraagd is. Hoe dan ook: er zijn geen lucifers voorhanden, waardoor de vuurtoren gedoofd blijft wanneer hij het hardst nodig is. Het gevolg is dat er een schip vergaat, wat er weer toe leidt dat Augustus definitief op het schiereiland wordt opgesloten en Lampje uit huis wordt geplaatst.

Ze komt, op initiatief van haar vroegere juf Amalia, terecht in het zogenaamde Zwarte Huis. Die residentie is van de zeevaarder Admiraal, die er maar enkele dagen per jaar is, en wordt permanent bewoond door zijn personeel: de bazige Martha en haar verstandelijk beperkte zoon Lennie, de zwijgzame Nick en - volgens de verhalen in de volksmond - een heus monster. In de praktijk luistert dat ‘monster’ naar de naam Edward (maar Lampje noemt hem al gauw ‘Vis’) en is hij half meerman, half mens. De Admiraal, die het kort aanlegde met een zeemeermin en als Edwards vader aangeduid wordt, wil zijn zoon voor de buitenwereld verborgen houden en heeft hem daarom opgesloten in de zolderkamer, waar hij wanhopig probeert om op zijn staart (nee: ‘vergroeiing’) te leren lopen. Uiteraard ontstaat er een sterke band tussen Lampje en Edward: hij leert haar lezen, terwijl zij hem doet inzien dat de wens om te leren lopen tegen zijn bijzondere natuur ingaat. Onder elkaars stimulerende invloed maken beide personages dus een belangrijke ontwikkeling door.

Dat verhaalniveau is, mede door Schaaps gave om een ragfijne psychologie te tekenen, al meeslepend genoeg. De kracht van Lampje schuilt echter evengoed op een hoger niveau van abstractie. Schaap is geen auteur die al haar kaarten expliciet op tafel legt. Zo lezen we dat er altijd veel in Lampjes hoofd zit: ‘liedjes, verhalen, dingen die ze moet leren, dingen die ze wil vergeten, maar die toch steeds terugkomen’(p. 9). Waar dat laatste precies op slaat, vertelt Schaap niet: haar lezers zullen zelf moeten aanvullen dat dit meisje een verdrietig verleden met zich meetorst. Ook het drankprobleem van de vader blijft aanvankelijk relatief impliciet: het blijkt uit suggestieve

[p. 138]

zinnetjes als ‘Ze probeert of ze zijn adem kan ruiken zonder dat het opvalt’ (p. 24). Wie Lampje leest, moet zelf het licht aanknippen.

De macht van de verbeelding

Geen wonder, dus, dat Schaap in haar debuut voortdurend wijst op de macht van de verbeelding en - in het verlengde daarvan - het belang van verhalen. Zelfs tussen de zeerovers - ook die komen in Lampje voor - zit Lampje altijd naar verhalen te luisteren, uiteraard ‘met open mond’ (p. 112). Hoewel de hoofdpersoon, evenals haar vader, aanvankelijk niet kan lezen of schrijven, zitten er altijd vertellingen in haar hoofd. Ook voert ze in haar verbeelding tal van gesprekken - met de wind, met haar overleden moeder (wier aftakeling, betekenisvol genoeg, werd ingeluid door het verlies van haar stem), zelfs met het Zwarte Huis. De minder sympathieke personages in Lampje lijken dit verbeeldingsvermogen te ontberen. Als Lampje bijvoorbeeld door het Zwarte Huis toegesproken wordt, lijkt de starre juffrouw Amalia dat niet te horen. Klaarblijkelijk schuilt in haar geen vrije geest. Heel anders is dat voor Lennie, die ondanks zijn verstandelijke beperkingen een creatief genie blijkt: daartoe gestimuleerd door Lampje knipt hij met zijn schaar tal van dierensculpturen uit de woekerende heg rond het Zwarte Huis.

Het belang van de verbeelding in Lampje is ook terug te zien in de vorm van het boek, meer specifiek in de illustraties aan het begin van elk hoofdstuk. Als Lampje de slaap niet kan vatten telt ze geen schaapjes, maar stelt ze zich voor hoe ze schelpen raapt op ‘een strand in haar hoofd’ (p. 67). Bij de hoofdstuktitels staat steeds een schelp afgebeeld, waardoor de roman zelf iets wegheeft van de roes in Lampjes hoofd. Wat Schaaps lezers in handen hebben, manifesteert zich kortom expliciet als een product van de verbeelding. Dat wordt nog eens onderstreept door de vele intertekstuele verwijzingen in het verhaal, die meestal ontleend zijn aan het sprookjesgenre. Als een Assepoester moet Lampje in het Zwarte Huis veelvuldig schrobben en poetsen (juffrouw Amalia ziet vooral ‘haar slecht genaaide jurk en de platgelopen schoenen’ (p. 213), terwijl de zeemeerminnen natuurlijk rechtstreeks aan Andersens sprookje zijn ontleend. Edwards moeder kwam zelfs aan land met benen en zonder stem, net als Andersens iconische zeemeermin. Ook dit soort verwijzingen moeten (al dan niet jeugdige) lezers zelf

[p. 139]

ontdekken. Het enige wat Schaap expliciet maakt, zijn leerzame feitjes, zoals dat een hoofdletter ook wel een kapitaal heet en een kleine letter een onderkast.

Wat de intertekstuele associaties betreft is het bijzonder de moeite waard te wijzen op Edwards gevangenschap in uitgerekend de zolderkamer. Ik moest hierbij veelvuldig denken aan het personage Bertha Mason uit Charlotte Brontës Jane Eyre, ‘the madwoman in the attic’ die voor de nette Victoriaanse buitenwereld verborgen moest blijven. Zoals Bertha Mason als ‘wilde vrouw’ die niet voldeed aan het ideaaltypische negentiende-eeuwse vrouwbeeld in toom gehouden moest worden, zo is ook Edward een personage dat geweld ondervindt omdat hij niet strookt met de heersende ideologie. Het is niet alleen zijn status als ‘meerman’ die hem als ‘abnormaal’ markeert. Edward gaat ook gebukt onder gendernormen, zoals blijkt uit de ingebeelde stem van zijn vader. ‘Is dat snot?’, hoort Edward hem zeggen als hij moet huilen, ‘Dat mag ik toch niet hopen. Mannen slikken dat weg, dat weet je toch wel’ (p. 87). Als meerman worstelt hij ook met de conventies van het ‘monster zijn’: ‘Hij is een monster en monsters maken bang, dwingen af: geef me water of ik, of ik zal je...’(p. 105). Natuurlijk heeft ook Edward zelf zijn vooroordelen: omdat ze niet kan lezen, ziet hij Lampje in eerste instantie als een ‘ongeletterd boerenkinkelkind’(p. 127). In essentie,

[p. 140]

echter, is hij voortdurend degene die zich abnormaal voelt: ‘Alles hoort hier gewoon. Behalve hij’(p. 181).

Wat de maatschappij in Lampje doet met zulke afwijkingen van de sociale (pik)orde wordt pijnlijk duidelijk op de kermis, waar een rariteitenkabinet te vinden is waarin Edwards tante ooit de publiekstrekker was. Het is een freak show met een Siamese tweeling, een vrouw met een baard, een dwerg, maar ook met een ‘droevig kijkende zwarte man, die zo lang is dat zijn hoofd het tentdoek raakt’ (p. 199). Mogelijk is dit een verwijzing naar John Coffey uit The Green Mile, maar ook een niet mis te verstane referentie aan de imperialistische neiging om zwarte mensen als ‘Ander’ te markeren. Met het verhaalelement van de kermisattractie zet Schaap kortom thema's als uitsluiting en racisme op de kaart - en ook seksisme, trouwens, want als Lampje geen kwartje meer heeft om de attractie te bezoeken, stelt de uitbater voor dat ze hem met twee kusjes betaalt.

Het is met name die focus op de omgang met het afwijkende dat Lampje zo'n relevant boek maakt. Een kanttekening daarbij is wel dat Schaap zelf ook de nodige stereotypen intact laat. Lampje is weliswaar een onafhankelijke vrouwelijke held, die net als haar moeder het credo ‘Ik ben van mezelf’ (p. 321) huldigt, maar de nevenpersonages doen hier en daar wat clichématig aan. Martha is wel érg verbonden met het runnen van het huishouden, en juffrouw Amalia komt gevaarlijk dichtbij de karikaturale schooljuf die de verbeelding beperkt en niet in de bloei van een kind gelooft - ‘een dubbeltje moet niet proberen een kwartje te worden’ (p. 148). Problematisch zijn ook de verhalen van de Admiraal, vooral dat waarin hij door ‘Bosjesmannen’ (p. 172) in zijn been geschoten wordt door een gifpijltje. Dat zijn been niet afgezet hoefde te worden, is voor Edward (die in Lampje nog wel wordt neergezet als een intellectuele lezende jongen) de ultieme triomftocht van zijn vader over de ‘lafaards’(p. 172) die dat pijltje afschoten. Hoe onsympathiek de Admiraal uiteindelijk ook wordt getekend, het stereotiepe beeld van de savage wild ontsiert een kinderboek dat nu juist voorbij de kaders van het abnormale en afwijkende wil denken.

Dat neemt niet weg dat Schaap met Lampje een bijzonder fraai boek heeft afgeleverd, dat alle ruimte biedt voor een vervolg. Of Edward, die uiteindelijk uit het Zwarte Huis ontsnapt, herenigd wordt met zijn moeder, blijft namelijk in het ongewisse. Mij lijkt het alvast interessant om over zijn lot-

[p. 141]

gevallen in de zee te lezen, al is het maar omdat de zoektocht naar zijn moeder ook tot verbijsterende inzichten over zijn vader zou kunnen leiden. Wellicht zoek ik het te ver, maar ik heb de stellige indruk dat Lampje de mogelijkheid openlaat dat de Admiraal helemaal niet Edwards vader is. In het Zwarte Huis werd Edward lange tijd intensief verzorgd en onderwezen door de oude Jozef, die uiteindelijk in zijn bijzijn overlijdt. Martha zegt Edward op een gegeven moment dat Jozef ‘altijd boven’ was, ‘eerst altijd bij haar en toen bij dat... Bij jou’ (p. 265). Wat dreef die oude man eigenlijk om zo betrokken te zijn bij het wel en wee van een wezen dat door ieder ander als monster werd beschouwd? Zou het niet mogelijk zijn dat niet de Admiraal, maar de latere pleegvader die ‘altijd’ bij Edwards moeder was, zijn daadwerkelijke vader is?

De kracht van Lampje is natuurlijk dat Schaap het allemaal in het midden laat. Zo is ook deze roman een soort schiereiland: stevig verbonden met het herkenbare en plotgedreven vasteland van de literaire kinderboeken, maar losgezongen genoeg om als eigenzinnige tekst met losse eindjes het ruime sop te kiezen.

Lampje. Annet Schaap. Uitg. Querido Kinderboeken, 2017.