Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 31

[p. 168]

Zoveel mogelijk voelen
Over schrijven als luisteren, de geest van het boek en Edward van de Vendel als meelezer
Roelof ten Napel

You want to feel as much as you can, even when it hurts.
- Jesse Ball, Sleep, Death's Brother

Uitgebreide titel, sorry daarvoor. Dit stuk had ook ‘inspiratie’ kunnen heten, ware het niet dat het dan lijkt alsof ik beweer dat we weten wat dat betekent - terwijl inspiratie nu juist precies om het omgekeerde draait. Maar eerst even iets anders.

Op 5 december 2015 doe ik met een huisgenoot de vaat. Ik denk na over een verhaal waarvan ik nu alleen nog weet dat het gevolgde personage ‘Maria’ heet. De reden dat ik verder alles vergeten ben, is dat (terwijl ik een mok droog) Amos opduikt. Vrij letterlijk - de eerste zin van wat uiteindelijk de roman Het leven zelf zou worden is deze: ‘Amos trok zich op aan de rand van het zwembad, keek omhoog naar het tijdenbord en besefte dat hij nooit veel sneller zou zijn dan dit.’ Ineens was heel Maria verdreven. Sommige verhalen leggen zich dwingender op dan andere.

Ik schreef die dag, of eigenlijk die nacht, een verhaal over Amos, over het gat waarin hij raakt nadat hij besluit te stoppen met zwemmen, te stoppen met werken aan de toekomst die hij tot dan toe voor zich zag. Het gaat niet alleen over hem - ook over zijn schoolvriend Robin, zijn winkelbaas Renée, zijn latere huisgenoot Guus. Hoezeer het ook over hén gaat, heb ik op dat moment niet door - nadat ik het verhaal heb afgemaakt en opgestuurd naar een tijdschrift, denk ik zo'n zes maanden niet meer aan ze.

In feite begint het werken aan de roman dus pas op 4 juni 2016. Wat er gebeurt, is dit: Vera, die ik nog niet zo goed ken, staat in een kleine caravan af te wassen (al het goede begint blijkbaar bij schoon eetgerei) wanneer

[p. 169]

iemand aanklopt. Haast zonder mijn pen op te tillen besluit ik dat dat Guus is, die zich aandient, uit het eerdere verhaal.

Vanaf dat moment bestaan er twee losse verhalen en een enorme onuitgesproken ruimte ertussenin. En de vraag is, wat mij betreft, of ‘besluiten’ het juiste woord is als we het over schrijven hebben.

Ik zou niet de enige zijn die dat ontkent; in een artikel in The Guardian van 4 maart 2017 zegt George Saunders dat een kunstenaar niet precies besluit iets te doen; dat het waarschijnlijk beter is te zeggen dat de mogelijkheid in hem of haar opkomt, ‘in a split-second, with no accompanying language, except maybe a very quiet internal “Yes”.’

Ik herken die Yes. Ik weet dat Edward hem zou herkennen.

Franz Kafka heeft het in zijn dagboek, op 18 januari 1922, eigenlijk over hetzelfde: ‘Het is waar dat er een middenweg is tussen “doen” en “in de gelegenheid zijn”, namelijk deze: je gelegenheden terug te brengen, te verleiden tot maar één gelegenheid.’

Vandaar die stilte die niet verschilt van een stille, innerlijke ja: omdat er geen andere optie is.

Edward zegt het simpeler. Wanneer je het met hem over verhalen hebt, heeft hij het over wat moet. Als hij meeleest, is hij met weinig anders bezig dan te luisteren naar wat moet, naar wat er van het verhaal al bestaat terwijl het nog niet geschreven is.

Om daarmee terug te komen bij het begin: ‘inspiratie’ benoemt precies dat we niet weten wat we proberen te zeggen. Geïnspireerd raken betekent vrij letterlijk: de geest krijgen. Welke geest? De geest van het boek, natuurlijk. Wat Edward wil zeggen, wanneer hij het heeft over dat iets moet, is dat het boek zich, zoals ik eerder al zei, opdringt. Met bijna elke zin die je opschrijft beloof je een volgende, en die beloof je in de eerste plaats aan jezelf, terwijl je nog niet weet welke, en in feite ben jij het die niet belooft, maar degene die de belofte krijgt (en die twee zijn hetzelfde).

Achter de volgende zin komen heeft precies daarom met besluiten weinig te maken - het is een vorm van luisteren.

Ik zal er maar een voorbeeld bijhalen.

Nadat ik de twee verhalen waarover ik net schreef naar Edward heb gestuurd, en we er in Rotterdam over spreken, zegt hij - haast niet eens tegen mij, misschien tegen de omgeving - dat er nu ook wel een verhaal over

[p. 170]

Renée moet komen. Ik weet vrij zeker dat dat er niet was geweest als hij dat niet had gezegd - Renée stond veel verder van mij af, ik durfde niet te zeggen of ik me kon voorstellen hoe het was om haar te zijn. Wat Edward zei, dat dat nu wel moest, maakte me duidelijk waar het in het schrijven om gaat.

Niet om wat ik denk dat ik kan, en niet om wat ik denk dat ik wil (schrijven, bewijzen, zeggen, zijn): het gaat om wat ik, nadat ik eenmaal begonnen ben, niet meer mag laten. Wat al stil en intern ja zegt.

Het is in feite zoals de vader van Oliver (uit Edwards Oliver) het zegt:

‘Voor iedereen,’ zei hij, ‘is er een juiste vorm. We streven naar de juiste vorm, dat is wat we doen. Als we die vorm vinden, voelen we ons goed. Dan is er balans en dan vergeten we de tijd. Haviken vinden hun vorm in de lucht, zwevend door de gaten van de wind. Het bos vindt zijn vorm in water, grond, ruimte en zonlicht. En wij... Wij worden voortdurend uit onze vorm gehaald. Maar dan zoeken we verder.’

Schrijven verschilt wat dat betreft niet van sporten, haviken, bossen of leven in het algemeen. Met elke zin vinden we onze vorm, en met elke zin worden we eruit gehaald - omdat in vorm zijn te maken heeft met goed bewegen. Je blijft niet in vorm door stil te gaan staan. Als schrijver blijf je in vorm door goed te luisteren, te luisteren naar wat het boek al van je vraagt. Wanneer je eenmaal begonnen bent ja te zeggen kun je niet meer nalaten te schrijven wat je niet meer zou mogen verzwijgen.

(Natuurlijk kun je dat wel - maar slechts ten koste van het boek.)

Met ‘in-spiratie’ benadrukken we dus vooral dat iets van buiten komt. Dat elke zin het antwoord is op een al eerder gestelde vraag. Om het maar wat dramatisch te zeggen: op een vraag van de taal zelf. Op een vraag van de taal in de vorm van de woorden die al aan je voorafgaan - en er zijn altijd woorden die aan je voorafgaan, alle woorden, eigenlijk, niet in de laatste plaats je naam.

De verhalen die nog kwamen, na Amos, na Vera, waarvan een aantal me, om eerlijk te zijn, veel pijn hebben gedaan, had ik niet kunnen voorzien. Dat had ook niet gewerkt, ze te voorzien. Bij schrijven zit elke mate van denken die boven het uiterste minimum uitsteekt vooral in de weg.

[p. 171]

Oliver is ook niet in vorm doordat hij zo goed weet hoe hij moet voetballen. Oliver is in vorm omdat hij zijn lichaam volgt, het aanvoelt, terwijl hij dat lichaam tegelijkertijd is. (Daarom noemen we het gevoel in vorm te zijn ook extase, omdat je ‘uit (jezelf) staat’.) Dat dat iets moeilijks is, is waar dat boek, Oliver, over gaat.

We zijn onszelf juist zo vaak niet - we moeten zoeken.

We moeten willen aanvoelen. En ik denk dat dat niet alleen over voetballen of schrijven gaat. We moeten het omdat het er niet toe doet wat we denken te kunnen voelen, en ook niet of wat we zullen voelen fijn is. We moeten - dat is hetzelfde - willen inleven. En weer: niet omdat we het denken te kunnen. Dat doet er niet toe.

We moeten aanvoelen, en inleven, omdat al het andere ons daar al om vraagt, en omdat telkens als we het nalaten, we het nalaten te luisteren naar dat deel van ons dat - hoeveel we verder ook tekortschieten - op die vraag toch had kunnen antwoorden: ja.