Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 31

[p. 143]

Macaroni kaaskop
David Colmer

Toen de Amerikaanse kinderboekenuitgever Eerdmans mij benaderde voor een vertaling van Ik juich voor jou,¹ Edward van de Vendels bundel sportgedichten voor kinderen bij de dierenillustraties van Wolf Erlbruch, was ik sceptisch. Niet vanwege de kwaliteit van de gedichten, die staat buiten kijf, en de mooie, humoristische illustraties maken het boek een prachtig geheel. Nee, mijn zorgen betroffen de vertaalbaarheid. Op het eerste gezicht vroeg ik me af of deze grappige gedichten überhaupt vertaalbaar waren, zo vaak draaien ze om woordspelingen en klankeffecten.

Dat vertelde ik Eerdmans ook. Specifieker, ik zei hem dat je deze gedichten alleen succesvol kon vertalen als je dat ongewoon vrij mocht doen, in die mate dat ik niet wist of de dichter dat goed zou vinden. ‘Wil je dat niet even voor ons proberen?’ vroegen ze, en ik, intussen nieuwsgierig, antwoordde: ‘Oké, heel even dan.’

Dik een jaar geleden maakte ik sample translations (proefvertalingen) van de eerste drie gedichten en stuurde ze op aan Edward met de vraag of hij zich in zó een vrije benadering kon vinden. Het was voor hem misschien even schrikken, maar hij is een tactische man en dat heeft hij niet laten merken.

1 Ik juich voor jou, Edward van de Vendel (met illustraties van Wolf Erlbruch). Uitgeverij Querido, 2013.

[p. 144]

Na een paar dagen kreeg ik toestemming om de drie gedichten als voorbeeld door te sturen naar de uitgeverij.

Ik deed dat met enige schroom, want ik voelde nog steeds dat mijn pogingen de originelen niet helemaal recht deden, maar, tot mijn verbazing, waren de Amerikanen zeer enthousiast en moest ik mij kort daarna schriftelijk verplichten om hetzelfde kunstje te flikken met de overige veertien gedichten. Dat had ik natuurlijk eerst moeten bedenken, want er waren gedichten bij die nog veel moeilijker leken dan de eerste drie.

Eén daarvan was het laatste gedicht in het boek, ‘This varkentje’. Zoals de titel aangeeft is dit een macaronisch gedicht, één dat opgebouwd is uit twee talen en het/diens hele wezen ontleent aan het spel met die twee talen, in dit geval Nederlands en (krom) Engels.

Toevallig heb ik vorig jaar Edward dit gedicht zien voordragen voor een schaterlachend publiek tijdens de Nacht van de Poëzie in Utrecht. Dat benadrukte hoe mooi en warm-humoristisch het is voor zowel Amerikanen als Nederlanders, en deed zo mógelijk mijn moed nog verder zinken. Gelukkig kwam het gedicht aan het einde van het boek, dat maakte het makkelijker om het voor me uit te schuiven, maar uiteindelijk moest ik er toch iets mee. Hier eerst het origineel:

There was this varkentje from Holland,
and this varkentje had a dream.
He wanted to be a turnkampioen,
but zijn varkentjesvoetbalteam,
said: ‘What? That is for whatjes!
You slingert alleen maar wat rond,
and then you do zeker een badpakje aan
and then everyone kijkt naar je kont.’
‘Ha ha ha ha ha ha ha,’
ze lachten long en breed.
But people,
ze knorden wel different

[p. 145]

 

toen varken zijn oefening deed.

 

Want hij won dus een golden medaille.

 

Zijn dream came hartstikke true.

 

So I say to you: beste children,

 

if varken het kan,

 

why not you?

 

I say: blijf in jezelf believen.

 

I say: the world will giggle misschien,

 

but I say: Just follow the varkentje,

 

let the world your kontje maar zien.

 

Let varkentje be your voorbeeld!

 

Let varkentje be your man!

 

Oh, I say to you,

 

heel mijn biggetjesland:

 

You

 

oinksolutely

 

can!

Erg leuk, maar wat moest ik ermee? Die zevenenveertig procent Nederlands moet eruit natuurlijk, want hoewel de uitgever Eerdmans heet en in een gebied met veel Nederlandse immigranten zetelt, zou bijna niemand van de beoogde lezers het Nederlands machtig zijn. Moet ik dan het soort gedicht handhaven door het Nederlands door een andere vreemde taal te vervangen? Zo bijvoorbeeld, in het Frans gaan praten over een petit cochon, hopend dat meer lezers dat begrijpen? Maar ja, de taalkennis van de gemiddelde Amerikaan kun je moeilijk onderschatten, en ik vermoed dat ook op high school het Frans als vreemde taal intussen erg ouderwets is, dus met Frans zou ik niet veel verder kunnen gaan dan er af en toe een ooh-la-la of et voilà tussenschuiven. Spaans dan, immers de moedertaal van heel veel Amerikanen en waarschijnlijk een taal die de anderen ook vaak op de basisschool krijgen. Maar Spaans ben ik niet machtig! En al flik ik dat dan toch met onderzoek en hulp van vrienden, begeef ik mij dan niet in een mijnenveld van etnische gevoeligheden, waar een mild bedoelde grap al gauw als belediging opgevat kan worden? En is het ook niet leuker om in een boek van een

[p. 146]

Nederlandse dichter, het ene gedicht dat expliciet Nederlands is, te handhaven?

Met dat als achterliggend idee, ging ik experimenteren met het hele gedicht overzetten in het Engels, een beetje tegen het Dunglish aan.

‘This varkentje’ werd dus ‘Dis Little Piggy’, wat voor Engelse lezers meteen refereert aan het overbekende kinderrijmpje ‘This Little Piggy’ (‘went to market’, etc.). In plaats van er een tweetalig gedicht van te maken, ging ik het zoeken in taalfouten en een dik Nederlands accent, maar met mate, want zoiets wordt snel té, en bovendien is de kennis van het Nederlandse accent in het Engels niet zó uitgebreid. Als ik dus bijvoorbeeld ging spelen met hoe Nederlanders fantastisch in staat zijn om Engelse woorden zoals bed en bet of cab en cap te laten rijmen, liep ik een groot risico dat de lezers het niet meer zouden snappen. Als ik het accent te extreem maakte, werd het geheel moeilijk leesbaar, een beetje vermoeiend zelfs, dus niet overal th als d weergeven, maar alleen in sleutelposities. Mijn Engelse versie begint uiteindelijk zo:

Dis little piggy comes from Holland,
and dis little piggy, he had him a dream.

Waarom de veranderingen in de eerste twee regels? Het Nederlands begon met ‘There was this varkentje’ en die eerste drie woorden zijn prachtig Engels, dat meteen een mooie, lijzige Amerikaanse vertelstem oproept. Maar als je een gedicht vertaalt, moet je steeds kijken naar wat elk woord oproept in de doeltaal, wat de relatieve zwaartekracht van de verschillende associaties is. Zoals gezegd, refereert ‘this little piggy’ zo sterk aan het bekende kinderrijmpje dat je er wel mee moet spelen. Elke poging om het te verdoezelen binnen een langere regel is gedoemd te mislukken.

Ook bij de tweede regel vond ik aanpassingen nodig. ‘This varkentje had a dream’ is prima voor Nederlandse lezers, perfect zelfs, maar ik vond het niet goed kunnen in een vertaling voor Amerikaanse lezers. Voor mijn gevoel roept het veel te sterk associaties op met de beroemde toespraak van Martin

[p. 147]

Luther King, die binnen de context van de Amerikaanse Civil Rights Movement en het daar te lande nog steeds diepgewortelde racisme bijna heilig geacht wordt. Daarmee wil je echt niet spotten. Ik in ieder geval niet; er is teveel bloed gevloeid. Vandaar dat ik ‘he had a dream’ veranderde in het ongrammaticale ‘he had him a dream’, niet alleen om er een vage taalfout in te zetten, maar vooral om die associatie met King af te zwakken. Edward legde uit dat het gedicht eigenlijk gebaseerd is op een toespraak van Obama, maar vermoedelijk refereerde ook Obama hier aan zijn vereerde voorganger.

Ik ben ook geen Amerikaan, dus helemaal zeker dat ik het euvel hiermee afdoend verholpen heb, ben ik niet. Misschien heb ik het met de taalfout zelfs verergerd. Ik ben benieuwd naar wat de uitgever en redacteur gaan zeggen.

Het gaat te ver om hier de hele vertaling regel voor regel zo uit te leggen, maar nadat ik een versie van het boek had gemaakt dat bijna af was, stuurde ik hem op aan Edward. Hij was in het algemeen enthousiast, maar had hier en daar vragen of suggesties, meestal omdat hij vond dat ik het ritmischer moest maken of verder moest gaan in het zoeken naar geschikte rijmen. Zo ook met dit gedicht waarvan hij vond dat de vertaling op twee plekken strakker aangezet kon worden. Zo gezegd, zo gedaan, en na een paar keer heen en weer mailen, ging Edward akkoord, en heb ik de vertaling naar de uitgever gestuurd. De eerste reactie op het boek is zeer positief (‘it's fantastic’), maar de Amerikanen zijn een beleefd volk, dus nu wachten we af wat het echte oordeel wordt.

Hier is ‘Dis Little Piggy’ in zijn ongeredigeerde vorm:

Dis little piggy comes from Holland,
and dis little piggy, he had him a dream.
He wanted to be champion on the bar,
the rings and the beam,
but his little piggy football team
said, ‘What? In a leotard?
And den you swing down and swing up

[p. 148]

 

and everybody looks at your butt.’

 

‘Ha-ha-ha-ha-ha-ha-ha-ha-ha,’

 

dey laughed so long and hard,

 

dey were so mean.

 

But people,

 

dey grunted a different tune,

 

when little piggy did his routine.

 

Because he won a gold medal.

 

His dream came one-hun-dret-per-cent true.

 

So let me tell you, dear childrens,

 

if piggy can do it, so can you.

 

I tell you, Never lose fate in yourself

 

I tell you, Maybe the world will giggle, but so what?

 

Dat's no biggy.

 

Just follow the piggy

 

and show dem your butt.

 

Let piggy be your example!

 

Let piggy be your man!

 

Oh, my little piggy babies,

 

you oinksolutely can!